ΑΠΟ ΠΟΙΟΥΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΠΟΤΕ ΚΑΤΟΙΚΗΘΗΚΕ
Η περιοχή αυτή, όπως αποδεικνύεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα, κατοικήθηκε από την Παλαιολιθική εποχή. Απ’ τα ευρήματα αυτά συμπεραίνουμε  ότι οι κάτοικοι της ήταν αυτόχθονες, Ο Αισχύλος στις <<Ικέτιδες>> και ο Θουκυδίδης στην ιστορία του, χαρακτηρίζουν τους Βισάλτες και Κρηστωναίους Πελασγικής καταγωγής.
. Βρέθηκαν στο Νομό Σερρών δεκάδες προϊστορικοί οικισμοί με πολλά αρχαιολογικά ευρήματα της Παλαιολιθικής και Νεολιθικής εποχής. Μερικοί είναι της 5ης  π.Χ χιλιετηρίδας .
 Εντοπίστηκαν σε διαφόρους   λόφους του νομού Σερρών σαράντα εννέα προϊστορικοί οικισμοί όπως π.χ στην Αγριάνιστα του Νέου Σουλίου, στον Αγιο Κωνσταντίνο του Αγίου Πνεύματος, στον Αγιο Αθανάσιο του Γαζώρου, στην Μεσοράχη, στη Δάφνη, στο Παραλίμνιο, και σε πολλά άλλα μέρη. Υπήρχε  καί πρωτόγονος λιμνίσιος οικισμός στην Πρασιάδα λίμνη.  Αναφέρεται  από τον Ηρόδοτο ότι η περιοχή του Στρυμόνα ήταν πυκνοκατοικημένη. << "είη δε Παιονίη επί τω Στρυμώνι ποταμώ πεπολισμένη">> .
 Προηγήθηκε η Πελαζγική φυλή. Τα ονόματα Σιρα, Στρυμόνας, Σκοτούσσα και άλλα είναι Πελαγζικά.  Ο Ηρόδοτος γράφει ότι μετά ήλθε η μεγάλη φυλή των Θρακών, το πολυαριθμότερο έθνος μετά από τους Ινδούς, Ήταν χωρισμένη με διάφορα ονόματα σε μικρότερες φυλές .  Από την Ιλιάδα (στίχοι 848-850) πληροφορούμεθα ότι οι τοξοφόροι Παίονες κατοίκησαν στη Μακεδονία.. Η μυθολογία αναφέρει ότι από τον Παίονα , παιδί της Σελήνης και του Ποσειδώνα, γεννήθηκαν οι γενάρχες των Παιονικών φυλών. Οδομαντών, Ηδονών, Πεόπλων, Δοβήρων, Αγριάνων κλπ. που κατοικούσαν εκατέρωθεν του Στρυμόνα. Οι Βισάλτες κατοίκησαν από τα Κερδύλια μέχρι τηνΗράκλεια. και νοτιότερα αυτών οι Κρηστωναίοι. Οι Σιντοί στην περιοχή της Συντικής . Οι Αγριάνες , οι Ζηλαίοι, οι Πέοπλοι και οι Δόβηρες κατοίκησαν βορειοανατολικά των Σερρών. Οι Σάτροι και οι Βύσοι κατοίκησαν στην περιοχή του Παγγαίου . Βορειότερα  αυτών οι Παναίοι και Δρώοι. Τα σύνορα τους δεν ήσαν σταθερά αλλ’ ούτε και ακριβώς προσδιορισμένα.  Οι Τεύκροι και οι Δαρδανοί εγκαταστάθηκαν στα τέλη του 13ου αιώνα π.χ ανατολικά του Στρυμόνα. και ίδρυσαν την πόλη των Σερρών με το όνομα Σίρις η Παιονική Οι Παίονες  ξαπλώθηκαν σε ολόκληρη την Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία . Υπεράσπισαν  τα βόρεια σύνορα της Ελλάδος από αλλεπάλληλες εχθρικές εισβολές και έδωσαν την ευκαιρία στη Νότιο Ελλάδα να αναπτύξει τον αρχαίο πολιτισμό. Η περιληπτική  εργασία μας δε μας επιτρέπει να αναπτύξουμε την ιστορία της κάθε φυλής χωριστά.

Β' ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΩΝ ΠΕΡΣΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ
Οι κάτοικοι της περιοχής αυτής ήταν φιλήσυχοι. Επιδόθηκαν μόνο στην άμυνα κατά των εχθρών. Ο Ηρόδοτος μία μόνο εκστρατεία αναφέρει κατά της Περίνθου στα παράλια του Βοσπόρου. Η Σίρρις ήταν αυτόνομη πόλη υπόδειγμα εργατικότητας. Δύο Σιροπαίονες, ο Πύγρης και ο Μάντης , θέλησαν με τέχνασμα  να καταλύσουν την αυτονομία της πόλης κατόπιν διαταγής του βασιλιά τωνΠερσών Δαρείου. Παρουσίασαν σ’ αυτόν την αδελφή τους να κάνει συγχρόνως τρεις δουλείες, να κλώθει, να μεταφέρνει νερό με τη στάμνα επάνω στο κεφάλι και να οδηγεί το άλογο από την βρύση στο σπίτι. Οταν αυτή πέρασε μπροστά από το ανάκτορο προκάλεσε το ενδιαφέρον του Δαρείου για την εργατικότητά της. Εμαθε ποια ήταν και από πού κατάγονταν και θέλησε να μεταφέρει δια βίας τους Σιροπαίονες στην Ασία για να γίνουν παράδειγμα εργατικότητας στους Πέρσες. Εστειλε στρατό με το στρατηγό Μεγάβαζο για να τους μεταφέρει στην Ασία. Οταν το πληροφορήθηκαν οι Σιροπαίονες πήραν τα όπλα και πήγαν στα παράλια, νομίζοντας ότι από τη θάλασσα θα έλθει εναντίον τους ο εχθρός. Ο Μεγάβαζος όμως ήλθε από τα βόρεια του Παγγαίου και αφού βρήκε τή πόλη ανυπεράσπιστη την κατέλαβε . Κατόπιν τούτου οι άνδρες παραδόθηκαν και μαζί και τα γυναικόπαιδα οδηγήθηκαν αιχμάλωτοι στην Ασία. Εκεί παρέμειναν 15 χρόνια, αλλά με την ευκαιρία της Ιονικής επαναστάσεως το 500 π.Χ δραπέτευσαν. Μετά από πολλές περιπέτειες γύρισαν στη Σίρι. Στο διάστημα της απουσίας των οι γειτονικοί Οδόμαντες ήρθαν και κατοίκησαν στη Σίρι. Από τότε η Σίρις ονομάστηκε  Σίρις Οδομαντική (Ηρόδοτος  Ε' 12-16).
  Το 492 π.Χ όταν εξεστράτευσε ο Μαρδόνιος κατά της Ελλάδας ο στόλος του καταστράφηκε στον Αθω, ο δε στρατός της ξηράς αποδεκατίστηκε με αιφνιδιαστική επίθεση από τους Βρύγες της Βισαλτίας. Στη μεγάλη εκστρατεία του Ξέρξη κατά της Ελλάδος κατασκευάσθηκαν μεγάλες αποθήκες ανεφοδιασμού του Περσικού στρατού στις εκβολές του Στρυμόνα, στην η αρχαία πόλη Ηιόνα. Κατασκευάσθηκαν δύο μεγάλες γέφυρες στο Στρυμόνα, των οποίων βρέθηκαν οι πάσσαλοι. ΄Οταν πέρασε ο στρατός ο Ξέρξης έκαμε θυσία στους θεούς του θυσιάζοντας λευκά άλογα και έθαψε ζωντανούς εννέα νέους και εννέα νέες από την Αμφίπολη (Ηρόδοτος.Ζ, 114). Ο Ξέρξης έφερνε μαζί του και το ολόχρυσο ιερό άρμα του Θεού Δία ή του Ηλίου και το άφησε στη Σίρι, διότι, ήταν μεγάλη και οχυρωμένη πόλη και το όνομα της είχε σχέση με το θεό του Ήλιου(Ηρόδοτος. Ζ' παρ. 40). Αναφέρεται ακόμη ότι τα λιοντάρια της περιοχής του Στρυμόνα κατασπάραξαν αρκετές από τις καμήλες του στρατεύματος (Ηρόδοτος. Ζ' 124-125). Ο Αισχύλος αναφέρει στο δράμα του <<Πέρσες>> (492) ότι ο Ξέρξης μετά από την πανωλεθρία του στην Σαλαμίνα, πέρασε βιαστικός μια νύχτα πάνω από τον παγωμένο Στρυμόνα, με τα ράκη του στρατού του. Ο στρατός του πεινασμένος και εξαντλημένος, από την μακροχρόνια πορεία και από την έλλειψη τροφών, έτρωγε χορτάρι και φλούδες δένδρων για να επιζήσει. Λοιμώξεις, δυσεντερίες αποδεκάτισαν τον υπόλοιπο στρατό. Αρκετούς ασθενείς στρατιώτες άφησε ο Ξέρξης στην περιοχή του Στρυμόνα. Το ιερό χρυσό άρμα του θεού Ηλίου εξαφανίστηκε από τους Σιροπαίονες, που είχαν απoθημένα κατά των Περσών.
Στην Ηιόνα πολιορκήθηκε ο διοικητής των Περσών Βόγης. Οταν του τελείωσαν οι τροφές, για να μην παραδοθεί, έσφαξε όλη την οικογένεια του και τους υπηρέτες του και αφού άναψε μεγάλη φωτιά τους έκαψε σε αυτή. Πέταξε όλο το χρυσάφι και το ασήμι στον Στρυμόνα ποταμό και μετά ρίχτηκε και ο ίδιος μέσα στη φωτιά (Ηρόδοτος Ζ'107). Ο βασιλιάς των Βισαλτών και της Κρηστωνικής διέταξε στα έξι παιδιά του, όταν ο Ξέρξης περνούσε από το Στρυμόνα, να μην ακολουθήσουν τον Περσικό στρατό στην εκστρατεία του, αλλά εκείνα από περιέργεια τον ακολούθησαν. Όταν μετά την ήττα του Ξέρξη γύρισαν, ο βασιλιάς τους έβγαλε τα μάτια για την παρακοή τους (Ηρόδοτος Η'116).

Γ'  ΣΤΑ  ΧΡΟΝΙΑ  ΤΟΥ  ΠΕΛΟΠΟΝΗΣΙΑΚΟΥ  ΠΟΛΕΜΟΥ
Μετά τους Περσικούς πολέμους, από το 480 μέχρι το 357 π.Χ η χώρα των Σιροπαιόνων ήταν αυτόνομος. Υπήρξε όμως το μήλο της έριδος μεταξύ του κράτους των Μακεδόνων της Πέλλας και των Αθηναίων, που κατέλαβαν τα παράλια της περιοχής αυτής και ίδρυσαν αποικίες.
  Ο Αλέξανδρος Α' κατέλαβε την περιοχή δυτικά του Στρυμόνα και σε ανάμνηση της νίκης έκτισε την πόλη Ευπορία στη Βισαλτία. Πληροφορίες γι' αυτή μας δίνει ο Πτολεμαίος (Γ' 12, 32), αλλά για την τοποθεσία της διαφωνούν οι ιστορικοί συγγραφείς. Ο Δήμητσας την τοποθετεί στη σημερινή Ευκαρπία, ο C. MULLER στον Αχινό και άλλοι στο Στρυμονικό ή στο Καλόκαστρο, στο λόφο Ισαρι όπου βρέθηκαν πολλές αρχαιότητες.
  Στην εκστρατεία του βασιλιά των Οδρυσών Σηλτάκη το 429 π.Χ. η αυτόνομη πόλη Σίρις με βασιλέα των Οδομάντων Πολλήν, ετοιμάστηκε προς υπεράσπισή της αλλ’ ευτυχώς δεν έγινε πόλεμος (Θουκυδίδης Β'101).
  Στον Πελοποννησιακό πόλεμο το 422 π.χ, όταν μεταφέρθηκε το μέτωπο των Σπαρτιατών και των Αθηναίων στην Αμφίπολη, ο στρατηγός των Αθηναίων, Κλέων, έστειλε πρέσβεις και στο βασιλέα των Οδομάντων Πολλή για να φέρει όσους μπορούσε περισσότερους μισθοφόρους, πράγμα που φανερώνει ότι η Οδομαντική Σίρις είχε αξιόλογη στρατιωτική δύναμη.
  Αρχαιολογικά ευρήματα από την παραπάνω εποχή   ανακαλήφθηκαν στην Ακρόπολη Σερρών το 1958, όταν κτίζονταν το τουριστικό περίπτερο.  Βρέθηκαν τα θεμέλια μεγάλου οικοδομήματος με υλικά της αρχαίας εποχής. Οταν τετραγωνισμένοι πωρόλιθοι διαστάσεων 0,45Χ0,85Χ0,60 συγκολλημένοι με ασβεστοκονίαμα, που απολιθώθηκε από τους πολλούς αιώνες. Φαίνεται ότι θα υπήρχε κάποιο μεγάλο κτίσμα τύπου ανακτόρων. Τότε βρέθηκαν ένας τάφος του 6ου π.χ αιώνα και ένα μαρμάρινο κατώφλι μεγάλης πύλης. Στη βάση του σημερινού σωζόμενου πύργου του Ορέστου σώζεται ακόμη  τμήμα αρχαίου τείχους πιθανόν της κλασσικής εποχής. Εχει τετραγωνισμένους λαξευτούς  μεγάλους πωρόλιθους με ισοδύναμο σύστημα, που  η χρονολόγησή τους μας προβλημάτισε πολύ τελευταία. Αναφέρεται ότι υπήρχε και υπόγειος στοά που συνέδεε το κάτω μέρος της πόλεως με την Ακρόπολη.

Δ'  Η ΠΕΡΙΟΧΗ  ΤΟΥ  ΝΟΜΟΥ  ΣΕΡΡΩΝ  ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ
ΣΤΗΝ  ΕΚΠΟΛiΤΙΣΤΙΚΗ  ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ  ΤΟΥ  Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Το 357 π. χ ο βασιλιάς των Μακεδόνων Φίλλιπος Β' υπέταξε την αυτόνομη Σίρα και εγκατέστησε φρουρά σ' αυτή. Τα χρυσορυχεία του Παγγαίου τον προσείλκυσαν και γι' αυτό επεξέτεινε το κράτος του μέχρι το Νέστο ποταμό. Με συστηματική και εντατική εξόρυξη έβγαζε κάθε χρόνο το μυθώδες ποσό των 1000 ταλάντων χρυσού. Αυτό το πολύτιμο δώρο της Σερραικής γης προετοίμασε οικονομικά τη Μακεδονία στη μεγάλη εκπολιτιστική εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στην Ασία.
   Την άνοιξη του 334 π. Χ στο νομό Σερρών και μάλιστα στις εκβολές του Στρυμόνα και στη λίμνη Κερκινίτιδα συγκεντρώθηκαν τα στρατεύματα του Μ. Αλεξάνδρου. Οι Παίονες και οι Αγριάνες της περιοχής αυτής κατατάχθηκαν στο στρατό και διακρίθηκαν σε όλες τις μάχες  πρωτοπόροι, παράδειγμα ηρωισμού και ανδρείας. Ο Αρριανός (βιβλ. 1 κεφ. 14 παράγρ. 5) αναφέρει ότι οι Παίονες με αρχηγό τον Αμύντα τον Αρραβαίο πρώτοι εισέβαλαν στο Γρανικό ποταμό και πρώτοι αντιμετώπισαν υπό δυσμενέστατες συνθήκες τους Πέρσες.  Πολλοί Σιροπαιόνες έπεσαν μαχόμενοι για να ανοίξουν το δρόμο του εκπολιτισμού της Ασίας. Το ίδιο συνέβη και στις μάχες των Αρβήλων και της Ισσού. Στην ομιλία του, πρό της μάχης, ο Μ. Αλέξανδρος  προβάλλει τουςΠαίονες και τους Αγριανες  λέγοντας: << μπροστά στα ασυνήθιστα σε κόπους στα μαλθακότητα γένη της Ασίας  θα αντιταχθούν οι Παίονες και οι Αγριάνες οι πιο εύρωστοι και οι πιο μαχιμότεροι άνδρες της Ευρώπης>> (Αρριανός βιβλ.1 παράγ. 7, 5).Οι Αγριάνες κατοικούσαν βορειοανατολικά του Νομού Σερρών . Στο νέο Σούλι βρέθηκε αρχαίος οικισμός που διατήρησε το όνομα Αγριάνιστα. Αλλά και το χωριό Αγριάνη μας θυμίζει τη φυλή αυτή.
  Από το 357 π. χ μέχρι το 168 π. χ η περιοχή των Σερρών με κέντρο την Αμφίπολη ήταν η καρδιά της Μακεδονίας. Συμμερίστηκε την τύχη  του κράτους της Μακεδονίας σ’ όλα τά χρόνια των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου.

Ε'  ΡΩΜΑΙΚΗ  ΕΠΟΧΗ
Οι αλλεπάλληλες δολοφονίες και αλληλοσυμμαχίες των διαδόχων του M.Aλεξάνδρου, των πολλών κατά του εκάστοτε ισχυρότερου, δυστυχώς άνοιξαν το δρόμο της εισόδου των Ρωμαίων στη Μακεδονία. Στη φονικότατη μάχη της Πύδνας το 168 π.χ. ανάμεσα στους πολυάριθμους νεκρούς ήσαν και τρεις περίπου χιλιάδες εμπειροπόλεμοι Βισάλτες και Σίντοι από τις περιοχές της Βισαλτίας και της Σιντικής του νομού Σερρών. Ο Ρωμαίος στρατηγός Αιμίλιος Παύλος, όπως μας πληροφορεί ο Τίτος Λίβυος στο 45ο βιβλ. παρ. 4, για να εκδικηθεί τους Σιντούς και τους Βισάλτες έστειλε τον Πόπλιο Νάσικα με Ρωμαϊκό στρατό και λεηλάτησε την περιοχή των Σερρών. Ο ίδιος ο Αιμίλιος Παύλος προχώρησε με τις λεγεώνες του και στρατοπέδευσε έξω από τις Σέρρες , διότι τη θεωρούσε επικίνδυνη για εξέγερση πόλη. Τότε ακριβώς ο Περσεύς των Μακεδόνων έστειλε τρεις απεσταλμένους του στις Σέρρες με ένα γράμμα , αλλά δυστυχώς το περιεχόμενο του δε σώθηκε . Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι έγιναν πάρα πολλές λεηλασίες και ανδραποδισμοί από τους Ρωμαίους στην περιοχή των Σερρών.
  Από τις Σέρρες ο Αιμίλιος Παύλος κατέβηκε στην Αμφίπολη και συνεκάλεσε συνέδριο. Εκεί διάβασε ενώπιον των συνέδρων το περιβόητο δόγμα της Ρωμαϊκής Συγκλήτου με το οποίο διαιρείτο η Μακεδονία σε τέσσερες επαρχίες.
 Η πρώτη των Μακεδόνων, με πρωτεύουσα την Αμφίπολη, άρχιζε από την Σιντική και έφθανε μέχρι τα Αβδηρα . Επηκολούθησαν μεγάλες γιορτές στην Αμφίπολη όπου σε μεγάλη φωτιά έκαψαν τα όπλα των Μακεδόνων. Τα περισσότερα όμως έργα τέχνης και τους αμύθητους θησαυρούς τους μετέφερε με 4000 άμαξες στη Ρώμη και έκαμε τον θρίαμβο του.
Λόγω όμως της μεγάλης καταπιέσεως και των πολλών δεινών που υφίσταντο από τα στρατοπεδευμένα στην περιοχή αυτή Ρωμαϊκά στρατεύματα αγανάκτησαν οι κάτοικοι της περιοχής αυτής και γι' αυτο 149π.Χ. μόλις ο Ανδρίσκος Φίλιππος κήρυξε επανάσταση κατά των Ρωμαίων οι φυλές της περιφέρειας Σερρών τάχθηκαν με το μέρος του. Mε ορμητήριο τη Σιρί την Οδομαντική, όπως μας αναφέρει ο Πολύβιος στο 57ο κεφ. Παρ.1 , ο Ανδρίσκος νίκησε τους Ρωμαίους ανατολικά του Στρυμόνα και απελευθέρωσε ολόκληρη τη Μακεδονία .
 Επηκολούθησαν  σκληρές μάχες  στην πεδιάδα του Στρυμόνα με τις Ρωμαϊκές λεγεώνες. Στη δεύτερη μάχη , όπως μας πληροφορεί ο Ευτρόπιος στο 4ο κεφ. Παρ. 6,36, έπεσαν στο πεδίο της μάχης 25.000 άνδρες του Ανδρίσκου του ψευδοΦιλίππου. Επακολούθησε και άλλη επανάσταση στην περιοχή αυτή από κάποιον Αλέξανδρο το μικρότερο υιό του Περσέα, αλλά καταπνίγηκε στο αίμα από το Ρωμαίο Κόιντο. Επιβλήθηκε βαρύτατος ζυγός σκλαβιάς στις Σέρρες, διότι πρωτοστάτησαν σ' όλες τις επαναστάσεις κατά των Ρωμαίων. Γι' αυτό και δεν ανακηρύχθηκαν οι Σέρρες ελεύθερη πόλη, όπως συνέβη με την Αμφίπολη και τη Θεσσαλονίκη. Η πόλη των Σερρών δεν υπέκυψε στο πεπρωμένο της, διότι παρ' ότι ζούσε απομονωμένη από τις άλλες πόλεις, χωρίς εμπορικές σχέσεις και επιγαμίες εν τούτοις ανέπτυξε μεγάλη πρωτοβουλία .
  Από τις ενεπίγραφες πλάκες, που σώθηκαν από τη Ρωμαϊκή εποχή, φαίνεται ότι είχε βουλή που απεφάσιζε για τα κοινά της πόλεως. Σε μια ενεπίγραφη πλάκα, που φυλάγεται στο μουσείο, γράφει:<<Βουλευόντων και βουλευσαμένων εδεδόχθαι...>> να αναγείρουν τιμητικό ψήφισμα για τον ευεργέτη Αντώνιο Ρεβίλο και για τον Κτησίφονα που χρημάτισε βουλευτής και αγορανόμος ¨Βουλεύσας και αγορανόμησας¨ . Επίσης η πόλη των Σερρών διοργάνωνε γυμναστικούς αγώνες στο στάδιό της. Σώθηκαν δυο ενεπίγραφες πλάκες που αναφέρουν τη διοργάνωση των γυμναστικών αγώνων. Η μια είναι αφιερωμένη στον Αρχιερέα και αγωνοθέτη του κοινού των Μακεδόνων στον Τιβέριο Κλαύδιο του Διογένους ευεργέτη γυμνασίαρχο, από μέρους των Αμφιπολιτών και των Σιρραίων πόλεως. Επίσης βρέθηκε Ρωμαϊκό νεκροταφείο στην αυλή του 3ου Γυμνασίου Σερρών με θολωτούς τάφους του 1ου μ.χ. αιώνα καθώς και πολλές επιτύμβιες πλάκες που φυλάγονται στο αρχαιολογικό μουσείο τη πόλεως. Η ανάπτυξη της πόλεως των Σερρών μετά από τόσες καταστροφές οφείλεται και στη μακροχρόνιο ειρήνη των 250 χρόνων που επικράτησε . Το βιοτικό της επίπεδο ανέβηκε, το εμπόριο της αναπτύχθηκε και ο πληθυσμός της αυξήθηκε. Πάντως από όλες τις ενεπίγραφες πλάκες που διασώθηκαν φαίνεται ότι ομιλείτο η ελληνική γλώσσα.
  Ο Χριστιανισμός διαδόθηκε πολύ ενωρίς στις Σέρρες και στην περιοχή της. Ο Απόστολος Παύλος πέρασε τρεις φορές από την περιοχή αυτή διερχόμενος από την Εγνατία οδό κατά την 'Β και 'Γ αποστολική περιοδεία.

 ΑΡΧΑΙΕΣ  ΠΟΛΕΙΣ  ΣΤΟ  ΝΟΜΟ  ΣΕΡΡΩΝ
Η περιοχή του νομού Σερρών ήταν πυκνοκατοικημένη. Είχε πολλές αρχαίες πόλεις. Άλλες από αυτές χάθηκαν εντελώς και σε άλλες χτίστηκαν νέες πόλεις με νέα ονομασία.
     α)Στην επαρχία της Σιντικής ήσαν :
1)Hράκλεια. Για τη θέση της αρχαίας Ηράκλειας διαφωνούν οι ιστορικοί συγγραφείς, διότι την τοποθετούν από το Μελένικο και μέχρι το Ζερβοχώρι.
Σε νόμισμα με παράσταση Μακεδόνικης ασπίδας και επιγραφή Ηρακλειώτων από τη μια πλευρά και από την άλλη <<επί Στρυμών>> συμπεραίνεται ότι ήταν κοντά στο Στρυμόνα. Ο Λίβυος Τίτος την τοποθετεί στο βορειότερο μέρος της Βισαλτίας. Ο Γ. Καφταντζής στους λόφους του Νέου Πετριτσίου και άλλοι αλλού .Κατοικείτο από Σιντούς που το 168 π. Χ. πολλοί έλαβαν μέρος στην μάχη της Πύδνας με τον Περσέα κατά των Ρωμαίων και έπεσαν μαχόμενοι.
  2)Σιντίά. Κατά τον Εύδοξο βρισκόταν στους πρόποδες του όρους Μπέλες και ήταν πρωτεύουσα της Σιντικης μέχρι της υποταγής της στο Φίλιππο 'Β. Ο Γ. Καφταντζής την τοποθετεί στο Μανδράκι.
3)Κοτούσα ή Σκοτούσα. Κατά τον Στράβωνα (Ζ'36) βρισκόταν στις όχθες ανατολικά του Στρυμόνα. Κατά τον Πλίνιο βρισκόταν πλησίον της Σινικής και κατά τον Πτολεμαίο στην περιοχή της Οδομαντικής αριστερά του Στρυμόνα. Αλλοι την  τοποθετούν στο Βαμβακόφυτο, στο Σιδηρόκαστρο και άλλοι αλλού. Το όνομά της είναι πελαζγικό.
4)Παρθικόπηλη. Αναφέρεται α) από τον Πτολεμαίο(Γ΄,2,27) β) στα πρακτικά της Δ' Οικουμενικής Συνόδου, γ) στον Συνέκδημο του Ιεροκλή (632,8). Από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο αναφέρεται στην επαρχία της Ροδόπολης. Η ακριβής θέση της είναι άγνωστη. Πάντως βρισκόταν βορείως της γέφυρας του Στρυμόνα ποταμού στους πρόποδες του Μπέλες.
 5)Τρίστηλος. Κατά τον Πτολεμαίο βρισκόταν στην Σιντικη πλησίον του Στρυμόνα ,αλλά άγνωστο που ακριβώς.
 6)Γαρισκός. Την αναφέρει ο Στράβων στις επιτομές VII,36 ως Παρορβύλια πόλη ενώ ο Πτολεμαίος ως Ορβυλία. Ο Πλίνιος την τοποθετεί στο επάνω μέρος του Στρυμόνα. Με το ίδιο όνομα πόλη υπήρχε στον Θερμαϊκό κόλπο στην οποία βρέθηκαν ενεπίγραφες πλάκες με το όνομα της.
     β) Η περιοχή της Βισαλτίας ήταν πυκνοκατοικημένη. Είχε τις εξής πόλεις:
 1)Βισαλτία : Σώζεται μόνο το όνομα της χωρίς να γνωρίζουμε  πολλά γι' αυτή. Την αναφέρει ο Στέφανος Βυζάντιος ως πόλη, επαρχία και ποταμό. Υπάρχουν  πολλά ερείπια στη Βισαλτία. Επίσης δεν ξέρουμε ποιος ακριβώς ήταν ο ποταμός Βισάλτης. Δύο είναι σήμερα οι μεγαλύτεροι χείμαρροι στη Βισαλτία, της Δάφνης και των Θερμών. Και στους δυο σώζονται ερείπια αρχαίων πόλεων
2.)Ευπορία :Γι' αυτή αναφέραμε προηγουμένως ότι κτίστηκε από τον Φίλιππο Β΄ εις ανάμνηση της καταλήψεως της χώρας δυτικά του Στρυμόνα . Είναι σημείο αντιλεγόμενο των ιστορικών ως προς την τοποθεσία στην οποία βρισκόταν.
  3)Καλλίτερες : Ο Πτολεμαίος μας πληροφορεί (Γ'12,32) ότι βρισκόταν στην Βισαλτία. Ο Δήμητσας γράφει πως βρισκόταν μεταξύ Νιγρίτας και Σωχού.
  4) Τίντος : Το σημερινό Σιτοχώρι που λεγόταν παλιά Τζίντζιος, δηλαδή παραλλαγή του αρχαίου ονόματος. Βρέθηκαν αρχαία νομίσματα με επιγραφή Τιντινοί. Λέγουν ότι το όνομα τους έχει σχέση με τους Τιτάνες των Θρακών και τους Πελαγόνες Παίονες που ήλθαν από την Κεντρική Μακεδονία.
  5)Όσσα : Αναφέρεται από το Πτολεμαίο(Γ'12, 32) ότι βρισκόταν στη περιοχή του Σωχού. Βρέθηκαν νομίσματα με το όνομά της. Μερικοί την ταυτίζουν με την Όζοβα ή Έζόβα που υπήρχεστη Δάφνη.
  6)Βρέα : Αναφέρεται το όνομά της σε μία ανεπίγραφη πλάκα των Αθηνών το 433 π.Χ που γράφει ότι οι Αθηναίοι έκτισαν αποικία αγροτική και μοίρασαν κλήρους στους μετανάστες κληρούχους εθελοντές. Τοποθετείται κοντά στα Βρασνά.
   7)Κερδύλιο : Είναι η αρχαία πόλη που βρισκόταν στα Παλαιά Κερδύλια επάνω στο βουνό, που καταστράφηκαν από τους Γερμανούς. Αναφέρεται από το Θουκυδίδη στο 5ο βιβλίο παράγραφος 6,8 στον Πελοποννησιακό πόλεμο το 422 π.Χ όταν οι Σπαρτιάτες μετέφεραν τον πόλεμο στην Αμφίπολη. Τότε ο Βρασίδας στρατοπέδευσε στην Άργιλο και από εκεί παρατηρούσε τις κινήσεις του Κλέωνα στην Αμφίπολη.
  8)Αργυλος: Βρισκόταν στη σημερινή Σερραική ακτή της Ασπροβάλτας. Στους πρόποδες του βουνού σώζονται ίχνη ερειπίων της πόλης. Αναφέρεται από το  Θουκυδίδη στο 4ο βιβλίο παρ. 103. Στον Πελοποννησιακό πόλεμο αποστάτησαν από τους Αθηναίους και πήγαν με τους Σπαρτιάτες. Δέχτηκαν στην πόλη τους το Βρασίδα και παρακίνηαν τους συμπατριώτες τους που ήσαν μέσα στην Αμφίπολη να προδώσουν τους Αθηναίους για να απαλλαγούν από την φορολογία. Αργίλιος ήταν ο γραμματοκομιστής του Παυσανία που άνοιξε το γράμμα προς τον Αρτάβαζο των Περσών και αποκάλυψε την προδοσία του.
  9)Άρραλος: Αναφέρεται από τον Πτολεμαίο (Γ'12,32) . Σ' ένα πήλινο κόσμημα που βρέθηκε στο λόφο μεταξύ Στρυμονικουύ και Καλόκαστρου είχε την επιγραφή Αρραλίων Δομίνικος. Την αναφέρουν ο Ιεροκλής στο Συνέκδημο και ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος. Αγνωστο που ακριβώς ήταν. Μερικοί υποθέτουν ότι ήταν κοντά στην Νικόκλεια και άλλοι στο λόφο του Καλόκαστρου.
  10)Τράιλον: Aναφέρεται στον κατάλογο των δωρητών του Ασκληπιείου της Επιδαύρου και στο φορολογικό κατάλογο των Αθηνών το 425-424 π.Χ. Αναφέρεται και από το Βυζάντιο Στέφανο ότι ήταν κοντά στην Αμφίπολη. Βρέθηκαν νομίσματα με τα αρχικά γράμματα της πόλης ΤΡΑΪ.
  11)Ιμέραιον: Αναφέρεται από το Θουκυδίδη στο 7ο βιβλίο παρ. 9 όταν ο στρατηγός των Αθηναίων Εφετείων εξεστράτευσε με τον Πέρδικα εναντίων της Αμφιπόλεως. Ξεκίνησε από τον Ιμέραιον που ήταν κοντά στην Αμφίπολη.
  12)Βενδύδια: Αναφέρεται από τον Διόδωρο (Ζ'επιτομή 36) βρισκόταν στην Βισαλτία και στην εποχή του Κασσάνδρου χρησίμεψε για καταφύγιο αυτού. Η λέξη Βίνδη σημαίνει νερό που μας βάζει την σκέψη ότι βρισκόταν κοντά στο Στρυμόνα ή στα παράλια.
   13)Βέργη : Κατά τον Στράβωνα (Ζ'επιτομή 36) βρισκόταν στην Βισαλτία και απείχε 200 στάδια από την Αμφίπολη. Βρισκόταν κοντά στο Στρυμόνα. Κατά τον Πτολεμαίο (Γ'12,28) τοποθετείτε στην Οδομαντική και κατά το Σβορώνο στη λίμνη Βόλβη. Ο κ. Καφταντζής την τοποθετεί στο Παραλίμνιο. Τα ευρήματα στην τοποθεσία της σημερινής Βέργης μάλλον μας προσδιορίζουν μαζί με το όνομα της την τοποθεσία της αρχαίας Βέργης. Βρέθηκαν νομίσματα με την παράσταση του Σεληνού και την επιγραφή ΒΕΡΓΑΙ. Μέχρι το 452 π. Χ. ήταν στην Αθηναϊκή συμμαχία και πλήρωνε φόρο στους Αθηναίους. Η πόλη αυτή είναι γνωστή και από τον κωμικό ποιητή της Αντιφάνη, που ποτέ δεν έλεγε την αλήθεια. Γι' αυτό έμεινε η αρχαία παροιμία για κάθε ψεύτη ότι βεργαϊζει. Ο Αντιφάνης μεσολάβησε στο Δημοσθένη να συμμαχήσουν με τους Αθηναίους και γι' αυτό απέκτησε το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη.
 Πρέπει να υπήρχαν και άλλες πόλεις και πολίσματα στην περιοχή τηςΒισαλτίας αλλά παρέμειναν μέχρι στιγμής άγνωστα.
   γ)Η περιοχή της Φυλλίδος με πανάρχαια  ιστορία.  Οι πόλεις  της αναφέρονται πολλές φορές στην αρχαία ιστορία , αλλά η συνοπτική εργασία μας δεν μας επιτρέπει να αναφέρουμε όλα τα ιστορικά τους γεγονότα.
   1)Αμφίπολη :Η περιφημότερη πόλη της Μακεδονίας . Κατοικούνταν από την νεολιθική εποχή. Βρισκόταν σε  κόμβο δρόμων. Στην αρχή ονομαζόταν εννέα οδοί. Στην ιστορική περίοδο κατοικήθηκε από Θράκες. Οταν καλά οχυρωμένη σε θέση κλειδί γεωγραφικής επικοινωνίας. Γι' αυτό έγινε το μήλο της έριδος πολλών. Μετά από πολλές προσπάθειες οι Αθηναίοι την έκαναν αποικία τους και την ονόμασαν Αμφίπολη( Θουκ. Α"100)  Υπέστη πολλές καταστροφές λόγω της θέσεώς της. Αναφέρεται σχεδόν από όλους τους ιστορικούς και είναι γνωστή η ιστορία της παγκοσμίως. Η Αμφίπολη και μόνο μπορεί να προβάλλει το νομό Σερρών αρχαιολογικά διεθνώς.
   2).Ηιών: Οταν λιμάνι της Αμφίπολης κτισμένη στην παραλία , αριστερά της όχθης του Στρυμόνα , καλά οχυρωμένη . Γι' αυτό χρησίμευσε στην εκστρατεία του Ξέρξη ως χώρος ανεφοδιασμού  των στρατευμάτων του . Μετά καταλήφθηκε από τους Αθηναίους . Είχε την ίδια τύχη με την Αμφίπολη (Ηροδ. 7, 107) και (Θουδ. 4, 107)
  3)Μύρκινος: Στη θέση του σημερινού χωριού Μύρκινος ήταν αρχαία πόλη . Στα χρόνια της Περσικής υποτέλειας δόθηκε ως αμοιβή στον Ιστιαίο το Μηλήσιο και την οχύρωσε, αλλά την ξανακατέβαλαν οι Θράκες. Στον Πελοποννησιακό πόλεμο τάχθηκε με τους Σπαρτιάτες.  ( Ηρόδοτος 5,126)
  4)Δράβησκος:Ο Θουκυδίδης (Α'100) αναφέρει στη εκστρατεία των Αθηναίων για την κατάληψη των Εννέα Οδών, αλλά όταν προχώρησαν στο εσωτερικό στο Δραβήσκο έπαθαν μεγάλη πανωλεθρία. Πολλοί διαφωνούν ως προς την θέση της αρχαίας πόλης και για να τα συμβιβάσουν προτείνουν δυο πόλεις με το ίδιο όνομα.
.5)Ηδωνίς:Eνα όνομα πόλης που προέρχεται από το όνομα της φυλής των Ηδωνών . Δεν καθορίστηκε η ακριβής θέση της. Μερικοί την τοποθετούν στο Αηδονοχώρι.
    δ)  Στην Οδομαντική εκτός από την Σίρι υπήρξαν και οι εξής πόλεις:
  1)Ολδηνών Κώμη :Βρισκόταν στο ύψωμα του Νέου Σκοπού κοντά στο ποταμάκι του Αγίου Ιωάννου. Το 1936 ο κ. Μπακαλάκης έκανε ανασκαφές και βρήκε όστρακα αξίας από ερυθρόμορφα αγγεία, κώθωνες από τάφους ειδώλια κεφαλή αγάλματος εφήβου και ένα καταπληκτικό επιτύμβιο ανάγλυφο των Ελληνικών χρόνων με παράσταση δρομέα ιππέα που μας θυμίζει έργο των αετωμάτων του Παρθενώνα.
  2)Γάζωρος : Ο Πτολεμαίος την αναφέρει , διότι σε αυτήν την πόλη λατρευόταν η Γαζώρια Αρτέμιδα . Βρισκόταν στο Γάζωρο, στον λόφο του Αγίου Αθανασίου.Βρέθηκαν εκεί πολλά αρχαιολογικά ευρήματα από την νεολιθική εποχή Επίσης βρέθηκαν ενεπίγραφες πλάκες με ψηφίσματα του δήμου που είχε βουλή και αρχειοφυλκειο. Οταν η πρωτεύουσα του κοινού πέντε πόλεων και σε αυτή έκαναν συνελεύσεις. Είχε αναπτυγμένο εμπόριο με πολλές πόλεις.
  3)Ζίχναι: Βρισκόταν κοντά στην παλαιά Ζίχνη. Λάτρευε την θεά Θέμιδα.Βρέθηκαν νομίσματα με την παράσταση γυμνού άνδρα που οργώνει με δυο βόδια από την μια πλευρά και με έναν όρθιο γενειοφόρο πολεμιστή δίπλα στο άλογο του από την άλλη πλευρά . Την ίδρυσαν οι Ηδωνοί.
  4)Ζέλεια: Βρέθηκαν νομίσματα με την επιγραφή ΖΕΛΕΙΑ ή ΖΕΛΕΙΩΝ του 5ου αιώνα π.Χ. με παράσταση του Κενταύρου που κλέβει κάποια νύφη. Εχει σχέση με το όνομα Ζηλιάχοβα. Μεταξύ των δυο μεγάλων πόλεων των Σερρών και της Αμφίπολης η μεν Αμφίπολη πρωτοστάτησε στην αρχαιότητα οι δε Σέρρες στην Βυζαντινή περίοδο.

Ζ' ΟΙ  ΣΕΡΡΕΣ  ΣΤΑ  ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ  ΧΡΟΝΙΑ
Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες πρόσεξαν τη στρατηγική θέση της πόλεως των Σερρών. Από τον 9ο αιώνα μ.χ. την προήγαγαν σε πρωτεύουσα του θέματος Στρυμόνος που περιελάμβανε ολόκληρη την Ανατολική Μακεδονία μέχρι τον Νέστο. Ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α Από 803 μ. χ την οχύρωσε με τείχη και αύξησε τον πληθυσμό της πόλης με την εγκατάσταση στρατιωτικών οικογενειών δίδοντας σε αυτές και οικογενειακό κλήρο γης. Ετσι αντί για μισθοφόρους στρατιώτες εγκατέστησε στα επίκαιρα σημεία εθνικό στρατό .Στην περιοχή αυτή φαίνεται ότι υπήρχαν πολλά τάγματα μισθοφορικού στρατού , διότι το 809 οι Βούλγαροι την ώρα που πληρωνόντουσαν οι στρατιώτες του Στρυμόνα άρπαξαν 1100 λίτρες χρυσού αφού σκότωσαν πολλούς στρατιωτικούς. Αυτό το  και άλλα πολλά γεγονότα έγιναν αιτία νά εκστρατεύσει ο Νικηφόρος Α' το 811 μ.χ. κατά του Κρούμμου .Με τους ικανάτους στην αρχή νίκησε τους Βουλγάρους, αλλά επειδή ο στρατός του εξετράπη σε λεηλασία του αντεπετέθη ο Κρούμμος και επέφερε γενική καταστροφή στο στράτευμα του Νικηφόρου και στην περιοχή των Σερρών.
   Το 976 μ.χ. όπως μας πληροφορεί ο Κεδρινός εξεστράτευσε με πολύ στρατό ο Βούλγαρος Βοεβόδας Μωϋσης και πολιόρκησε στενά την πόλη των Σερρών για αρκετούς μήνες. Η πόλη ήταν καλά οχυρωμένη και ο υπερασπιστής αυτής Δούκας Μελησσηνός αμύνθηκε σθεναρώς. Μια πέτρα που ρίχτηκε  από τα τείχη κτύπησε τον περιφερόμενο με το άλογο του Μωϋσή έξω από τα τείχη και τον σκότωσε .
  Ετσι διαλύθηκε η πολιορκία. Ο αδελφός του Σαμουήλ το 980 μ.χ. προήλασε προς το νότο και στράφηκε πρώτα εναντίων των Σερρών. Επειδή δεν μπόρεσε να την καταλάβει, λεηλάτησε την υπαίθριο χώρα στο πέρασμα του προχωρώντας προς τη Θεσσαλονίκη. Από τότε οι Σέρρες έγιναν κέντρο εξορμήσεως του Βυζαντινού αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου. Η καλή οχύρωση της και η στρατηγική της θέση την έκαναν μια δεύτερη πρωτεύουσα του Βυζαντίου. Από τις Σέρρες εξορμούσε κάθε άνοιξη κατά των Βουλγάρων. Στις 29 Ιουλίου το 1014 περικύκλωσε το στρατό του Σαμουήλ στην τοποθεσία Κλειδί με το στράτευμα του στρατηγού του Ουρανού Ξιφία(Κεδρινός τομ. Β' σελ. 455) και επέφερε τη γενική καταστροφή του Σαμουήλ. Στις Σέρρες παρέδωσαν τα κλειδιά των πόλεων των και των οχυρών 35 άρχοντες των Βουλγάρων μεταξύ των οποίων ήταν και ο περιβόητος Κρακράς φρούραρχος του Περνίκου.
    Ο αυτοκράτορας Βασίλειος ο Β΄ το 991 μ.χ. συμπλήρωσε την οχύρωση των Σερρών με τριπλούν τείχος. Το εξωτερικό τείχος άρχιζε από τον πύργο του Ορέστου της Ακροπόλεως κατέβαινε στο 3ο γυμνάσιο και από την ανατολική πλευρά του κτιρίου του ΙΚΑ έβγαινε στην οδό Αντιστάσεως. Προχωρούσε προς το νοσοκομείο από όπου έστριβε προς βορράν και περνούσε πίσω από τον ιερό ναό του Τιμίου Προδρόμου, από εκεί ανήρχετο στον ναό του Αγίου Νικολάου στην Ακρόπολη.
  Το δεύτερο τείχος, το οποίο σώζεται σε μερικά μέρη στις απόκρημνες πλευρές του λόφου, υψωνόταν σύρριζα των τριών πλευρών του λόφου. Το τρίτο με τους πέντε πύργους ήταν στην κορυφή της Ακρόπολης γύρω από τον χώρο του Περιπτέρου. Οταν κατελαμβάνετο το έξω τείχος, ο στρατός και τα γυναικόπαιδα ανήρχοντο στην ακρόπολη και αμυνόταν από εκεί. Αν καταλαμβάνετο και το δεύτερο τείχος κατέφευγαν στο τρίτο επάνω στην κορυφή όπου σήμερα είναι το περίπτερο. Αφαιρώντας τις  κινητές ξύλινες διαβάσεις και σκάλες απομόνωναν το τείχος από κάθε πρόσβαση εχθρού. Εκεί υπήρχαν μεγάλες δεξαμενές νερού καθώς και εγκαταστάσεις καταυλισμού της φρουράς μέσα στους πύργους. Ο σωζόμενος πύργος επανοικοδομήθηκε πολλές φορές επί των παλαιών βάσεων. Εφθανε το ύψος του μέχρι 20 μέτρα. Στην βόρεια πλευρά υπάρχει στο πίσω μέρος μια επιγραφή με εμπιγμένα κεραμίδια που έγιναν σημείο αντιλεγόμενο των ιστορικών και των αρχαιολόγων επειδή λόγω της αποκολλήσεως μερικών κεραμιδιών δεν αναγιγνώσκεται καθαρά. Περίπου γράφει <<"Πύργος" (Ελένης ή Βασιλέως) όν έκτισε Ορέστης. >>

H' ΕΙΒΟΛΗ  ΤΩΝ  ΦΡΑΓΚΩΝ
Στην περιοχή του νομού Σερρών εισέβαλαν οι Νορμανδοί χωρίς να παραμείνουν πολύ καιρό σ' αυτήν, διότι τους νίκησε στο Δημητρίτσι ο στρατηγός Νικηφόρος Βρανάς στις 7 Νοεμβρίου του 1185 και τους εξανάγκασε να φύγουν .Οταν όμως έγινε η Τέταρτη Σταυροφορία των Φράγκων, που κατέληξε στην κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως, τότε χωρίς μάχη καταλήφθηκε η πόλη των Σερρών από τον Βονιφάτιο το Μονφερατικο. Ο Βονιφάτιος έφερε στις Σέρρες τον πρόγονο του, Βυζαντινό Πρίγκιπα Μανουήλ Αγγελο , και πολλούς προύχοντες, παρουσιαζόμενος ως προστάτης του νομίμου αυτοκράτορα. Γι' αυτό αμαχητί τον δέχτηκαν  οι Σερραίοι. Εγκατέστησε ισχυρά Λατινική Φρουρά από πολλούς ικανούς ιππότες με στρατάρχη τον ευγενή Γουλιέλμο Ντεvνουά. Τοποθέτησε ακόμη Φράγκο επίσκοπο τον Αρνούφλο προς τον οποίον ο Πάπας Ιννοκέντιος ο Γ' έστειλε επιστολή.
Οι Φράγκοι συμπεριφέρθηκαν φιλικά στις Σέρρες ενώ αντιθέτως οι Ενετοί εξερέθισαν τους Θράκες σε σημείο που ζήτησαν βοήθεια από τον Ιωαννίτση τον τσάρο των Βουλγάρων. Ο Ιωαννίτσης ήταν αδελφός του Ασάν και του Πέτρου που έκαναν ληστρικές επιδρομές στις Σέρρες στην εποχή του Αλεξίου του Γ' Αγγέλου προ του 1195. Ο Ιωαννίτσης ήλθε δήθεν ως ελευθερωτής της Θράκης και της Μακεδονίας από τους Φράγκους αλλά επειδή η Μακεδονία δεν συνεμμάχησε μαζί του , μετετράπη σε άσπονδο εχθρό της. Επικεφαλής πολλών Βουλγαρικών στρατευμάτων και 14000 Κουμμάνων στις 15 Αυγούστου του 1206 μ.χ. νίκησε τους Φράγκους στη Θράκη και προήλασε προς την Θεσσαλονίκη καταστρέφοντας στο πέρασμα του την Ανατολική Μακεδονία . Ο Νικήτας Χωνιάτης και ο Ακροπολίτης χαρακτηρίζουν ως ανεπανάληπτες τις καταστροφές και τα συντρίμμια που άφησε καθώς και τους ανδραποδισμούς που έκανε στο πέρασμα του. Οταν έφτασε στις Σέρρες άρχισε πόλεμο με την Λατινική φρουρά. Οι Λατίνοι με τους ιππότες τους έκαναν αντεπίθεση , εξερχόμενοι από τα τείχη , αλλά την στιγμή εκείνη επάνω στην μάχη σκοτώθηκε ο αρχηγός των ιπποτών Ουγός Ντε Κολίνι. Οπισθοχώρησαν και εισήλθαν μέσα στην καλά οχυρωμένη πόλη, αλλά δυστυχώς δεν πρόλαβαν να κλείσουν τις πύλες του τείχους. Οι Βούλγαροι και οι Κουμμάνοι πρόλαβαν και μπήκαν μέσα στην πόλη των Σερρών. Η Λατινική φρουρά κλείστηκε μόνη της , χωρίς Ελληνικό πληθυσμό , στο δεύτερου τείχος που περιελάμβανε το λόφο του Μηχανικού και την Ακρόπολη . Οι κάτοικοι των Σερρών αιχμαλωτίστηκαν, σφάγηκαν, η πόλη πυρπολήθηκε και τα εξωτερικά της τείχη γκρεμίστηκαν από ταθεμέλια. Η Λατινική φρουρά αμυνόταν στην Ακρόπολη περιμένοντας βοήθεια από τη Θεσσαλονίκη . Οι ενισχύσεις αργούσαν να έρθουν και ο Ιωαννίτσης με πολιορκητικές μηχανές από το λόφο Μηχανικού προσπαθούσε να καταλάβει την Ακρόπολη. Περιέσφιγγε συνεχώς τον κλειό και τους εξανάγκαζε να παραδοθούν. Οι Λατίνοι, όπως ήσαν απομονωμένοι χωρίς να τους έρχεται βοήθεια, ήλθαν σε συνεννόηση και δέχθηκαν να παραδοθούν με τον όρο ότι θα τους άφηνε ελεύθερους με τα όπλα τους να φύγουν προς τη Θεσσαλονίκη. Παραδόθηκαν με εμπιστοσύνη, αλλά ο Ιωαννίτσης αφού κατέλαβε Ακρόπολη παραβίασε τους όρους των παραδόσεων τους και τους περισσότερους τους σκότωσε με φρικτό θάνατο.
  Ο Ακροπολίτης αναφέρει ότι η πόλη των Σερρών κατάντησε μια μικρή κωμόπολη, διότι γκρεμίστηκαν τα τείχη εκ θεμελίων και σφάγηκαν οι περισσότεροι κάτοικοί της.
    Οι σφαγές αυτές  διαπίστώθηκαν και στις αρχαιολογικές ανασκαφές δίπλα από την Παλαιά Μητρόπολη των Αγίων Θεοδώρων, Το 1970, ως έκτακτος επιμελητής αρχαιοτήτων του νομού Σερρών, παραβρέθηκα στις παραπάνω ανασκαφές και είδα ότι ανάμεσα στα ερείπια των θεμελίων των κατοικιών βρισκόταν σκελετοί ανθρώπων που δεν ήσαν κανονικά ενταφιασμένοι. Αυτοί  μάλλον παραχώθηκαν  κάτω από τα ερείπια μετά από παρόμοιες σαν του Ιωαννίτση σφαγές και τις πυρπολήσεις της πόλεως .
Το 1208 μ.χ. ο αυτοκράτορας των Φράγκων Ερρίκος νίκησε το Βόρην Β' των Βουλγάρων στη Φιλιππούπολη και προχώρησε στη Θεσσαλονίκη. Περνώντας από τις Σέρρες κατέλαβε την πόλη και την κατέταξε πάλι στην Φραγκική κυριαρχία του Βασιλείου της Θεσσαλονίκης.

Θ'   ΑΛΛΕΠΑΛΛΗΛΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΣΕΡΡΩΝ
Ο Θεόδωρος Δούκας Αγγελος, ο Δεσπότης της Ηπείρου, αφού κατέλαβε τα γύρω φρούρια της Θεσσαλονίκης, προχώρησε και πολιόρκησε τις Σέρρες το 1221 μ.Χ. και εξανάγκασε τη Λατινική φρουρά να παραδοθεί. Οι Φράγκοι έστειλαν πολυάριθμο στρατό για να την επανακαταλάβουν αλλά ο Θεόδωρος Δούκας Άγγελος τους κατατρόπωσε σε μια μάχη στην Σκοτούσσα. Μετά επεκτείνοντας το κράτος του προς την Θράκη, βάδιζε προς την Κωνταντινούπολη το 1230 όλως απρόοπτως εστράφη κατά των Βουλγάρων για να εξασφαλίσει τα νώτα του, αλλά έπεσε σε παγίδα και αφού πιάστηκε αιχμάλωτος τυφλώθηκε Οι Σέρρες επανακαταλήφθηκαν από τους Βουλγάρους και παρέμειναν στην κατοχή τους μέχρι το 1242 μ.χ.
  Ο Ιωάννης ο Δούκας Βατάτζης, αυτοκράτορας της Νίκαιας, την άνοιξη 1242 μ.χ. με ισχυρό στρατό προχωρούσε προς τη Θεσαλονίκη. Διερχόμενος από την Ζίχνη συσκέφθηκε με τους επιτελείς του να καταλάβει τις Σέρρες. Κατόπιν πολλών ενδοιασμών ήλθε και στρατοπέδευσε στο λόφο του Αγίου Γεωργίου ανατολικά των Σερρών. Ο Βούλγαρος φρούραρχος Δραγοτάς με την φρουρά του κλείστηκε στην Ακρόπολη, η δε πόλη ήταν χωρίς τείχη, διότι τα κατέστρεψε ο Ιωαννίτσης.
Ο Βατάτζης εξηνάγκασε τους Βουλγάρους να παραδοθούν και ελευθέρωσε την πόλη. Διόρισε ως στρατηγό και διοικητή των Σερρών τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, τον μετέπειτα αυτοκράτορα του Βυζαντίου, που κατέλαβε και την Κωνσταντινούπολη το 1264 . Διοριζόταν πάντοτε έμπιστα και δυναμικά στελέχη των αυτοκρατόρων στις Σέρρες, διότι η στρατηγική της θέση το επέβαλε.
  Ο γιός του Βατάτζη Θεόδωρος Λάσκαρης με μια βιαστική προέλαση από την Κωνσταντινούπολη σε 12 μέρες, για να σώσει το Μελένικο από μια στενή πολιορκία, περνώντας στις Σέρρες σύντριψε τα στρατεύματα των Βουλγάρων στο Ρούπελ.
  Στο διάστημα της επιδρομής των Καταλανών τα περίχωρα και η πόλη των Σερρών υπέστησαν πολλές λεηλασίες και καταστροφές. Πολλοί κάτοικοι έφυγαν σε διάφορα μέρη για να σώσουν την ζωή τους.
  Στην εποχή του εμφυλίου πολέμου των Ανδρονικων Β΄και Γ΄, παπού και εγγονού και αργότερα με τον Καντακουζινό η πόλη των Σερρών έγινε το επίκεντρο του ενδιαφέροντος όλων Οι αυτοκράτορες Ανδρόνικοι εκτός από τις μεγάλες δωρεές που έκαναν στο Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου, φρόντισαν πολύ και για την οχύρωση της πόλεως Σερρών και της περιοχής. Από 1334 μέχρι το 1341 ξαναέκτισαν τα ερειπωμένα τείχη των Σερρών καθώς και τους Πύργους αυτής. Ο πύργος του Ορέστου στην Ακρόπολη ξανακτίστηκε στην εποχή τους. Τότε οχυρώθηκε το φρούριο του Σιδηροκάστρου, η Αμφίπολη, για να χρησιμεύουν όλα στην άμυνα κατά των Σέρβων.
  Στον εμφύλιο πόλεμο του Καντακουζινού εναντίον των Ανδρονίκων οι Σέρρες τάχθηκαν με το μέρος των αυτοκρατόρων και κατά του Καντακουζινού παρότι είχε πάρα πολλά κτήματα στην περιοχή αυτή. Ο συνοικισμός Κατακονόζι, που διατηρεί το όνομα του, ήταν δικό του κτήμα. Γι' αυτό και επεδίωξε με κάθε θυσία να πάρει στην εξουσία του τις Σέρρες, αλλά δεν το κατόρθωσε. Συμμάχησε με τον Κραλή της Σερβίας  Στέφανο Ντουσιάν και από κοινού πολιόρκησαν την πόλη τον Ιούλιο του 1342, αλλά δεν κατόρθωσαν να την καταλάβουν, διότι διαδόθηκε χολέρα στο στράτευμα τους.
  Οι διάφορες απόπειρες για συμφιλίωση απέβησαν μάταιες, διότι πεισματικά αντέδρασαν σε αυτή την πρόταση οι Σερραίοι. Ο Κράλης της Σερβίας Στέφανος Ντυυσιάν δεδροτόμησε και ερήμωσε την περιοχή υποχωρώντας στη Σερβία.
  Όταν είδε ότι υπερίσχυσε ο Καντακουζινός πήγε με τους Παλαιολόγους. Επωφελείτο κάθε ευκαιρία για να αρπάζει Βυζαντινά εδάφη. Οταν ο εμφύλιος πόλεμος έφτασε στο αποκορύφωμα του τότε αυτός βρήκε ευκαιρία και ξαναπολιόρκησε στενά τις Σέρρες για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η μακροχρόνια άμυνα κλονίστηκε από έλλειψη τροφίμων και εξαιτίας τούτου στις 25 Σεπτεμβρίου του 1345 μ.χ. παραδόθηκε η οχυρά πόλη των Σερρών. Ο Στέφανος Ντουσιάν δεν κατέστρεψε την πόλη αλλά συμπεριφέρθηκε φιλικά. Λειτουργήθηκε στην Παλαιά Μητρόπολη στο Ναό των Αγίων Θεοδώρων και με χρυσόβουλα χορήγησε κτήματα στο Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου.
  Η Σερβοκρατία επικράτησε από το 1345-1371 στις Σέρρες. Διαιρέθηκε το κράτος του Στέφανου Ντουσιάν σε 8 ηγεμονίες με υποτελείς σεβαστοκράτορας. Το κράτος των Σερρών με πρωτεύουσα τις Σέρρες επεκτείνετο από την χώρα του Ίστρου μέχρι το Αιγαίο και από την Δυτική Μακεδονία μέχρι την Δυτική Θράκη έκτος της Θεσσαλονίκης. Η Κράλαινα Ελένη μετά το θάνατο του Ντουσιάν το 1355 εγκαταστάθηκε στην Ακρόπολη με σεβαστοκράτορα τον Ιωάννη Ούγκλεση.
  Το Σερβικό κράτος των Σερρών 1355-1371 ήταν καθαρά Ελληνικό, διότι διοικούνταν από 12 εξέχοντα πρόσωπα του τόπου που ονομαζόταν Σύγκλητος. Τα δικαστήρια ήταν Εκκλησιαστικά και επιλαμβάνοντο όλες τις υποθέσεις. Οι Σέρβοι δεν επηρέασαν τους Έλληνες, διότι ο πολιτισμός των Ελλήνων ήταν ανώτερος . Ο Ούγκλεση σκοτώθηκε στην μάχη των Σέρβων με τους Τούρκους στον Έβρο και  οι Σέρρες περιήλθαν στο Δεσπότη της Θεσσαλονίκης, τον Μανουήλ τον Παλαιολόγο. Αυτός συντήρησε τα τείχη και τους τρεις πύργους στην Ακρόπολη, διότι η πόλη των Σερρών ήταν ο μεγαλύτερος προμαχώνας κατά των Τούρκων από ανατολάς. Το Βυναντινό κράτος εξασθένησε, οι δε Τούρκοι αποθρασύνθηκαν και προήλασαν με πολλές λεηλασίες και σφαγές στην Ανατολική Μακεδονία αλλά δεν κατόρθωσαν να καταλάβουν τις Σέρρες.
Η κατάσταση έξω από την πόλη ήταν τρομακτική. Ο Παλαιολόγος Εμμανουήλ προσπαθούσε να επιβάλει την τάξη αλλά οι Τούρκοι βρισκόταν σε πλεονεκτικότερη θέση.

I'    ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ
Ο Σουλτάνος Μυράτ ο Α' διέταξε τους διοικητές της Ανδριανουπόλεως και της Προύσας τονΛαλασιαχήν και τον Εβρενός μπέη να καταλάβουν τη Θράκη και τη Μακεδονία με τη βοήθεια του Χαϊρεντίν. Πρώτος  πολιόρκησε τις Σέρρες ο Τούρκος στρατηγός Ντέλιο Μπέμπας Μπέης, αλλά ήταν αδύνατο να την καταλάβει με τα δικά του μόνο στρατεύματα. Ηλθε και ο στρατηγός Λαλασιαχήν με περισσότερα στρατεύματα. Και πάλι ήταν αδύνατο. Προσετέθη ο εξωμότης στρατηγός Εβρενός μπέης με περισσότερα στρατεύματα. Ολα μαζί και τα τρία στρατεύματα πολιορκούσαν τις Σέρρες επί 8 μήνες μέχρι τις 19 Σεπτεμβρίου του 1383  πολύ ασφυκτικά. Η κατάσταση ήταν απελπιστική. Το απόρθητο φρούριο της Ανατολικής Μακεδονίας πιέζετο από έλλειψη τροφών χωρίς καμιά ελπίδα σωτηρίας . Τους έγινε πρόταση παραδόσεως με δικούς τους όρους. Αυτοi πρότειναν: 1)να μην κατοικήσουν Τούρκοι μέσα στην περιτειχισμένη πόλη 2)να μην μετατρέψουν Χριστιανικό ναό σε τζαμί.3)να μην στρατολογούνται οι Χριστιανοί από την περιοχή αυτή.
  Οι Τούρκοι δέχτηκαν τους όρους και η πόλη παραδόθηκε. Πολλοί από τους αμυνομένους αιχμαλωτίστηκαν και μαζί με τον Μητροπολίτη Φαρκάση Ματθαίο οδηγήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα. Οι κατακτητές τήρησαν τους δύο πρώτους όρους της παραδόσεως αλλά τον τρίτο τον παρέβησαν με το παιδομάζωμα το οποίο γινόταν κάθε χρόνο.
Ο Εμμανουήλ, ο Δεσπότης της Θεσσαλονίκης, προσπάθησε και πάλι να ελευθερώσει τις Σέρρες, αλλά κατέστη αδύνατον, διότι κατέφθασε ο Σουλτάνος Μουράτ ο Α' με πολύ στρατό για να επιτεθεί εναντίoν του ηγεμόνα της Σερβίας Λαζάρου. Έμεινε στις Σέρρες αρκετές ημέρες και θεμελίωσε το πρώτο τουρκικό Εσκί Τζαμί δίπλα από το Μπεζεστένι. το σημερινό αρχαιολογικό μουσείο, που χτίστηκε και αυτό σχεδόν στην ίδια εποχή. Από τότε οι Σέρρες έγιναν κέντρο διαβάσεως και συγχρόνως ορμητήριο των Σουλτάνων κατά των Σέρβων. Ο Βαγιαζήτ Α΄ κάλεσε όλους τους υποτελείς ηγεμόνες στις Σέρρες για να τους επιβάλει σκληρούς όρους.
  Το 1457 μ.χ ήλθε στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου και εγκαταβίωσε σ’ αυτήν ο πρώτος μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως Οικουμενικός Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος. Εδώ έγραψε τα τελευταία συγγράμματα του. Ο τάφος σώζεται στην Ιερά Μονή. Το μοναστήρι αυτό φημιζόταν για την οργάνωση του και την απασχόληση των μοναχών στη φιλοσοφία.
  Στις αρχές του 16ου αιώνα ο διάσημος νομικός και φιλόσοφος Τούρκος στρατοδίκης Μπαντρεντίν Σιμοβγνάολου εξήγειρε θρησκευτική επανάσταση στην Ασία και την Ευρώπη, αναθεωρώντας το Κοράνιο, για να ενώσει τους Μωαμεθανούς με τους Χριστιανούς. Η επανάσταση έλαβε μεγάλες διαστάσεις. Κρίθηκε οριστικά σε μια μάχη έξω από την Θεσσαλονίκη. Ο Μπαντρεντίν κατέφυγε εδώ στις Σέρρες, αλλά πιάστηκε από τα Τούρκικα στρατεύματα και απαγχονίστηκε στην Κάτω Καμενίκια. Ο τάφος του σωζόταν μέχρι της ανταλλαγής των πληθυσμών το 1922 στη Κάτω Καμενοίκια.
 Οι Σέρρες έλαβαν μέρος στην πρώτη κατά των Τούρκων επανάσταση του 1571. Μεγάλες λεηλασίες και πολλοί ανδραποδισμοί έγιναν τότε από τους Τούρκους. Πολλοί Τούρκοι πασάδες και μπέηδες εγκαταστάθηκαν στην πλούσια πεδιάδα των Σερρών και καταπίεζαν τους Έλληνες με κάθε τρόπο. Απελπιστική ήταν η κατάσταση. Από το χρονικό του Παπασυναδινού, όπου περιέχεται το ημερολόγιο (1598-1642) ενός ιερέως από το Μελεγκίτσι, πληροφορούμεθα πολλά μαρτύρια και εξευτελισμούς των Ελλήνων από τους βαρβάρους Τούρκους, ληστείες, εκβιασμοί, δυσβάσταχτη φορολογία, και αλλεπάλληλοι εξισλαμισμοί.
  Μαρτύρησαν πολλοί Έλληνες για την πίστη του Χριστού.  Ο Πάτρουλας κάηκε ζωντανός , ο Μανόλης ο Μποσταντζόγλου πασσαλώθηκε με με το πιο απάνθρωπο μαρτύριο του παλουκώματος. Ο Άγιος Νικήτας κρεμάστηκε. Πολλοί πέθαναν με μαρτυρικό θάνατο. Απερίγραπτη, μαρτυρική ήταν η ζωή των Ελλήνων.
  Παρ' όλα αυτά οι κάτοικοι των Σερρών και της περιοχής διατήρησαν την Ορθοδοξία και τον Ελληνισμό. Διοργάνωσαν τη ζωή τους κάτω από την προστασία και τη φροντίδα της Εκκλησίας με ένα αξιέπαινο Δημοκρατικό σύστημα. Έκαναν τακτικές συνελεύσεις στο Μητροπολιτικό ναό των Αγίων Θεοδώρων και εξέλεγαν τους άρχοντες τους από όλες τις συντεχνίες με μόνο κριτήριο την αρετή, την τιμιότητα και το ήθος.
   Πολύ δυναμικές ήταν οι συντεχνίες της κοινότητας Σερρών.
  Διοργάνωσαν το εμπόριο. Καθόρισαν τα μέτρα βάρους στερεών και υγρών και επελήφθησαν για όλα τα ζωτικά προβλήματα. Ανέπτυξαν παραδειγματικά τις συντεκνίες και ενσωματώθηκαν όλοι σ'αυτές για να υπερασπίσουν τη ζωή τους στα δύσκολα εκείνα χρόνια. Σε περίπτωση ατυχήματος του ενός συνέδραμαν όλοι μαζί. Αξιέπαινος ήταν η δραστηριότητά τους για την ανάπτυξη της παιδείας, διότι πίστευαν ότι με τη μόρφωση των νέων προετοίμαζαν την απελευθέρωση της πατρίδας των από το βαρύ ζυγό. Από τις αρχές του 18ου αιώνα ίδρυσαν επίσημα Ελληνικά σχολεία στις Σέρρες και στα περίχωρα. Λειτούργησαν δεκάδες δημοτικά σχολεία. Στις Σέρρες λειτούργησε γυμνάσιο παρθεναγωγείο και ακαδημία. Τόσο πολύ καλλιεργήθηκαν τα γράμματα ώστε χαρακτηρίσθηκαν οι Σέρρες "Αθήνα του Βορρά.
  Οι Σέρρες βρισκόταν ανάμεσα σε τρία μεγάλα τουρκικά στρατόπεδα της Κωνσταντινουπόλεως, του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης. Πλούσιοι Τούρκοι αγάδες και μπέηδες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και έκαναν με τη βία και την αρπαγή τα περισσότερα κτήματα τσιφλίκια τους. Μερικοί όπως ο υιός του Γιοσούφ Πασάς διακρίθηκαν και σε στρατιωτική δύναμη.
Ο Ισμαήλ μπέης, επειδή δολοφόνησε ένα φίλο του Σουλτάνου τον Χατζή Αχμέτ μπέη δραπέτευσε στην Αλβανία και έγινε αρχηγός μισθοφόρων. Με αυτούς κατέλαβε τις Σέρρες και τις έκανε άσυλο των καταδιωκομένων του Αλή Πασά και άλλων. Τότε ήρθαν στις Σέρρες πολλοί Ηπειρώτες, ο Κασομούλης Ν. ο γνωστός από τα στρατιωτικά του ενθυμήματα του και άλλοι. Ο Ισμαήλ ανέπτυξε το εμπόριο και έκτισε ένα νέο πρόχειρο τείχος που περιελάμβανε και τους Τουρκικούς συνοικισμούς. Πέθανε από την πανώλη το 1813 και τάφηκε στο Τουρκικό μαυσωλείο δίπλα από το τζαμί του Αχμέτ Πασά (Αγίας Σοφίας).
  Διάδοχος του στα χρόνια της Ελληνικής επανάστασης του 1821 ήταν ο γιός του Γιουσούφ Πασάς, ο μέχρι τότε Βαλής της Θεσσαλονίκης, άνθρωπος Χριστιανομάχος, βάναυσος.

ΙΑ'  ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ  ΤΟΥ  1821  ΣΤΙΣ ΣΕΡΡΕΣ
Στις Σέρρες ήλθε και ο Γιάννης Φαρμάκης, ο μετέπειτα απόστολος της Φιλικής Εταιρίας, ο οποίος μύησε το Μητροπολίτη Χρύσανθο, τον Εμμανουήλ Παπά και άλλους πολλούς προύχοντες στη Φιλική Εταιρία και γενικά στην επανάσταση του 1821. Ο γνωστός μεγαλέμπορος και ένθερμος πατριώτης Εμμανουήλ Παπάς αναμείχθηκε στη διοίκηση της πόλεως ως επίτροπος της Παλαιάς Μητρόπολης. Συνδεόταν φιλικά με τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε'. Μύησε πολλούς στην Φιλική Εταιρία και στρατολόγησε 250 νέους για τον αγώνα. Ο Γιουσούφ Πασάς χρωστούσε στον Εμμανουήλ Παπά μεγάλα χρηματικά ποσά και για αυτό διέταξε να τον δολοφονήσουν. Το αντελήφθηκε όμως και έφυγε για την Κωνσταντινούπολη. Εκεί ίδρυσε τράπεζα, η οποία ήταν το ταμείο της Φιλικής Εταιρίας. Με δικά του έξοδα ναύλωσε και εξόπλισε ένα πλοίο και μετέβη στον Αγιον Ορος. Aπό εκεί άρχισε την επανάσταση της Χαλκιδικής και συνεκράτησε επί οκτάμηνο το μεγαλύτερο όγκο των Τουρκικών στρατευμάτων . Εδωσε την ευκαιρία στους οπλαρχηγούς της Νοτίου Ελλάδας να στερεώσουν την Ελληνική επανάσταση. Διέθεσε στον αγώνα την τεράστια περιουσία του και τα τέσσερα από τα παιδιά του στα πεδία των μαχών. Τα άλλα μέλη της οικογένειάς του, κατόπιν πολλών βασάνων και διωγμών από τους Τούρκους, πέθαναν πάμπτωχα . Ο ίδιος πέθανε αιφνιδίως από συγκοπή καρδιάς ενώ κατευθυνόταν με πλοίο προς την Ύδρα. Τα οστά του βρίσκονται στις Σέρρες. Οι Σερραίοι μυήθηκαν στην επανάσταση του 1821, όπως αναφέρει ο Κασομούλης στα ενθυμήματα του και οχύρωσαν το Μοναστήρι της Ηλιοκάλεως κοντά στο Α' νεκροταφείο. Είχαν προετοιμάσει πολλά για την επανάσταση, αλλά η μεγάλη Τουρκική δύναμη που υπήρχε στην πόλη και ο φανατικός Τουρκικός πληθυσμός έπνιξαν κάθε κίνημα.
Οι Τούρκοι προγραμμάτισαν στις 8 Μαίου1821 να σφάξουν όλους τους Ελληνες στις Σέρρες, αλλά το έμαθαν οι ΄Ελληνες από κάποιο φίλο του Γιουσούφ και έλαβαν τα μέτρα τους. Ο Μητροπολίτης Χρύσανθος ενήργησε δραστήρια κατήγγειλε το σχέδιο τους και απέτρεψε τη σφαγή. Τα στίφη των βασιβουζούκων πρόλαβαν να φονεύσουν μόνο δύο άνδρες και δυο κοπέλες. Σε ανάμνηση της σωτηρίας της πόλεως από την προγραμματισμένη σφαγή κτίστηκε αργότερα το 1835 ο ναός του Ιωάννου του Θεολόγου στην Ανω Καμενίκια, ο οποίος γιορτάζει στις 8 Μαίου.
Δυστυχώς η περιοχή αυτή βρισκόταν κάτω από την επιτήρηση μεγάλων στρατιωτικών δυνάμεων και γι' αυτό πλήρωνε πάντα με σφαγές, λεηλασίες, φυλακίσεις, εξανδραποδισμούς και ό,τι άλλο μέσο αγριότητας και βαρβαρότητας μπορεί να φανταστεί κανείς. Και όμως δεν εξαλείφθηκε το Ελληνικό στοιχείο από την πόλη και την περιοχή αυτή. Το Ελληνικό στοιχείο κυριάρχησε οργανωμένο εναντίον κάθε προσπάθειας εξαφανίσεως του. Η Εκκλησία σαν την κλώσσα φύλαξε τα παιδιά της, τα προστάτευσε.

ΙΒ'   ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ   ΑΓΩΝΑΣ
Η επίκαιρη θέση της περιοχής αυτής προκάλεσε την προσοχή των αφυπνισθέντων εθνικά Βουλγάρων. Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου άνοιξε την όρεξη των γειτόνων. Αρχισαν με κάθε τρόπο να αλλοιώνουν τον Ελληνικό εθνικό χαρακτήρα της Μακεδονίας για να την προσαρτίσουν έστω και πραξικοπηματικά στη Βουλγαρία. Οι Σερραίοι διαμαρτυρήθηκαν το 1878 στις Μεγάλες Δυνάμεις και διοργάνωσαν στην αρχή μεν αμυντικό αγώνα έπειτα δέ επιθετικό κατά των Βουλγαροκομητατζίδων. Οι Σέρρες με το Ελληνικό αυτής προξενείο απέβη τό κέντρο του Μακεδονικού αγώνα της Ανατολικής Μακεδονίας. Συνέστησε ανταρτικά σώματα από ντόπιους άνδρες και αρχηγούς και εφήρμοσε την άμεση αντεκδίκηση κατά των Βουλγάρων σε οποιαδήποτε ενέργειά τους.
Δόθηκαν πολλές μάχες, όπως στη Δοβίτσα ( Εμ. Παπά) από το ανταρτικό σώμα του καπετάν Μακούλη. Στην Αγριανή από το σώμα του καπετάν Δούκα, στη Νικόκλεια από το σώμα του Παπαπασχάλη και στο κωδωνοστάσιο του Ιερού ναού της Ευαγγελίστριας Σερρών από το σώμα του καπετάν Μητρούση. Ο Καπετάν Μητρούσης με πέντε  άνδρες πολεμούσε μια ολόκληρη μέρα στις 14 Ιουλίου 1907 πέντε χιλιάδες Τουρκικό στρατό και ατάκτους.
  Η  μορφή της συνοπτικής  εργασίας μας δεν μας επιτρέπει να αφηγηθούμε πολλά για το Μακεδονικό αγώνα. Οταν τόσο μεγάλος ο πατριωτικός ενθουσιασμός και η δραστηριότητα των Σερραίων και των κατοίκων της περιοχής ώστε ο πρόξενος Δραγούμης έλεγε : Οποιος θέλει να συμπληρώσει τις εθνικές του σπουδές πρέπει να υπηρετήσει στην πόλη και την περιοχή των Σερρών. Τόσο πολύ ακμαίο ήταν το Ελληνικό φρόνημα των κατοίκων ώστε και την Ελληνική σημαία ύψωναν σε Ελληνικές εθνικές γιορτές. Όταν διαμαρτυρήθηκε ο Τούρκος διοικητής για τις σημαίες, ο Ελληνας πρόξενος Σαχτούρης για να τον καθησυχάσει του έδειξε από το παράθυρο του γραφείου του τον καταγάλανο ουρανό με το μπλε χρώμα και τα άσπρα σύννεφα του του είπε : Όλοι οι λαοί του κόσμου ζουν κάτω από τα χρώματα της Ελληνικής σημαίας. Ο μουσικογυμναστικός σύλλογοςος <<Ορφέας>> ήταν ο εμψυχωτής και οργανωτής του Μακεδονικού αγώνα στις Σέρρες.
    Ποτέ δεν κάμφθηκε το Ελληνικό φρόνημα των Σερραίων. Νοσταλγούσαν την ελευθερία και την περίμεναν με αυτοποίθηση και βεβαιότητα όταν κηρύχθηκε ο Βαλκανικός πόλεμος το 1912 τ. Με ιδιαίτερη αγωνία παρακολουθούσαν την εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων.

ΙΓ' ΟΚΤΑΜΗΝΗ   ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗ   ΚΑΤΟΧΗ
ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ   ΤΩΝ    ΣΕΡΡΩΝ
Δυστυχώς στους Βαλκανικούς πολέμους το 1912 οι Βούλγαροι έφθασαν πρώτοι στις Σέρρες. Οι Σερραίοι απογοητεύτηκαν από την εκδίκηση αυτών. Στην οκτάμηνη κατοχή τους έβγαλαν τα προαιώνια απωθημένα τους. Εκδικήθηκαν πολλούς Μακεδονομάχους και έθεσαν το θέμα να εκβουλγαρίσουν τις Σέρρες ή αλλιώς να τις εξαφανίσουν από το γεωγραφικό χάρτη. Αφού δεν κατόρθωσαν το πρώτο επιδίωξαν το δεύτερο με την πυρπόληση της πόλεως κατά την αναχώρηση τους, μετά από την πανωλεθρία που έπαθαν στη μάχη του Λαχανά. Τότε έβαλαν σφαγή στη Νιγρίτα και στο Σιδηρόκαστρο. Το ίδιο επιδίωξαν να κάνουν στις Σέρρες αλλά δεν το κατόρθωσαν.
Οι Βούλγαροι  ζήτησαν από το Μητροπολίτη Απόστολο να προτρέψει τους κατοίκους να μην αντιδράσουν εναντίον τους, αλλά αυτός αντίθετα όταν το απαίτησαν οι συνθήκες οργάνωσε την άμυνα των κατοίκων κατά των Βουλγάρων και απέφυγε τη σφαγή. Ενα τμήμα του Ελληνικού στρατού μπήκε κρυφά στις Σέρρες και ενίσχυσε την Ελληνική πολιτοφυλακή. Στις 28-6-1913 προ της αναχωρήσεώς των οι Βούλγαροι λεηλάτησαν την πόλη αφού κατατρόμαξαν τον πληθυσμό με βολές πυροβολικού από τα βόρεια υψώματα. Απερίγραπτες είναι οι σκηνές της πυρπόλησης και της ταστροφής των Σερρών του 1913 από τους Βουλγάρους. Κάηκαν τα περισσότερα μνημεία (ναοί , σχολεία ) της πόλης, τέσσερις χιλιάδες σπίτια και χίλια καταστήματα. Το βράδυ της 28ης Ιουνίου κατέφθασε η Ελληνική εμπροσθοφυλακή με τον ταγματάρχη Μαζαράκη και την 29η το πρωί έφθασε η VII Μεραρχία.
  Η υποδοχή έγινε ανατολικά της πόλης, στην τοποθεσία του Αγίου Γεωργίου του Κρυονερίτου, εκεί όπου πριν από 530 χρόνια έγινε η συνθήκη της παράδοσης της πόλης στους Τούρκους. Επηκολούθησαν ανέκφραστες και απερίγραπτες στιγμές συγκίνησης και εθνικού ενθουσιασμού στην πόλη. Μέσα από τους θρήνους, τους στεναγμούς, τους καπνούς και της φλόγες πρόβαλε η ελευθερία έπειτα από 530 χρόνια (1383-1913) σκλαβιάς. Ο πληθυσμός παρ' ότι ήταν άστεγος, νηστικός πανηγύριζε το μέγα γεγονός της απελευθερώσεως του.
  Επακολούθησαν συλλαλητήρια διαμαρτυρίας για τις ωμότητες των Βουλγάρων προς τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ξανάρχισαν μια καινούργια ζωή μέσα από τα ερείπια και τις στάχτες. Έκτισαν από την αρχή τα καμμένα σπίτια τους και προσπάθησαν να καλύψουν το χάος που τους άφησαν ο εχθρός. Δυστυχώς επακολούθησαν οι Α' και Β' παγκόσμιοι πόλεμοι όπου και πάλι η περιοχή αυτή περιήλθε στις Γερμανοβουλγαρικές δυνάμεις. Νέες συμφορές και εκδικήσεις από τους Βουλγάρους προσετέθησαν σε πολλούς κατοίκους της περιοχής. Ομηρία, ξυλοδαρμοί, φυλακίσεις και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς. Οι Βούλγαροι και πάλι έβγαλαν τα απωθημένα τους. Δεν είναι σκοπός της παρούσης εργασίας να ανασκαλίσει πληγές και να φέρει στη μνήμη θλιβερά γεγονότα.

ΙΔ'  ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο νομός Σερρών λόγω της γεωγραφικής του θέσης έχει μακρά περιπετειώδη ιστορία γεμάτη επιθέσεις, πολέμους, λεηλασίες, καταστροφές, ομηρίες, φυλακίσεις, πυρπολήσεις και σφαγές.  Όπου και αν σκάψεις στην περιοχή αυτή θα βρεις στάχτες ερείπια, άταφους σκελετούς ανθρώπων, κατάλοιπα καταστροφών. Μια πρόχειρη ανασκαφή που έγινε το 1971 δίπλα από το ναό της Παλαιάς Μητροπόλεως απέδειξε ότι η πόλη αυτή ομοιάζει με την αρχαία Τροία διότι σε βάθος έξι μέτρων βρέθηκαν τρία αλλεπάλληλα στρώματα. Τα πρώτα κτίσματα της αρχαιότατης αυτής πόλης έχουν καταχωστεί πολύ βαθιά λόγω του επικλινούς εδάφους της.
   Γι' αυτό γράφει ο Ευάγγελος Στρατής στον πρόλογο της ιστορίας των Σερρών : <<Τα αλλεπάλληλα στρώματα των ερειπίων των Σερρών είναι οι βαθμίδες της χρυσής εκείνης κλίμακας δι' ης η μεγαλομάρτυς αυτή πόλις ανέβη εις τον ουρανόν της Ελληνικής δόξης και αθανασίας>>.
  Τα αρχαία μνημεία της σχεδόν όλα καταστράφηκαν ή καταχώστηκαν σε μεγάλο βάθος. Μερικά Βυζαντινά μνημεία διασώθηκαν ως εκ θαύματος, όπως ένα μέρος των τειχών, οι ναοί των Αγίων Θεοδώρων, του Αγίου Νικολάου στην Ακρόπολη  και του Αγίου Γεωργίου.
Η πόλη αυτή είναι αδύνατο να χαθεί γράφει ο Γάλλος πρόξενος της Θεσσαλονίκης Κουζινερί τον 18ο αιώνα.<< Σε οποιαδήποτε κατάσταση και αν βρεθεί η πόλη των Σερρών, οποιαδήποτε και αν είναι η τύχη της, την οποία προορίζει η γειτνίασή της με τη θάλασσα και με το Στρυμόνα, θα είναι εντός ολίγου πηγή που θα φέρουν σ' αυτή ένα μεγάλο αριθμό κατοίκων>>.
  Και πράγματι παρ' όλες τις καταστροφές, τις λεηλασίες και τις πυρπολήσεις που υπέστη η πόλη των Σερρών σήμερα και πάλι είναι μια αξιόλογη πόλη με ανεπτυγμένο εμπόριο, με αρκετές βιομηχανίες επεξεργασίας εγχώριων προϊόντων με πολλές βιοτεχνίες. Είναι εκσυγχρονισμένη με σύγχρονη ρυμοτομία πόλη, με πάρα πολλά νέα κτίρια, με φαρδύς δρόμους και μεγάλες πλατείες και πάρκα. Με όλες τις δημόσιες υπηρεσίες, με αναπτυγμένη την παιδεία όλων των βαθμίδων και με ζωηρή κίνηση κάθε μέρα. Πολλές μεγάλες πόλεις θα τη ζήλευαν.