ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ
Του καθηγητού  Παπακυριάκου Κυριάκου
Η Ιερά  Μονή του Τιμίου Προδρόμου Σερρών είναι εφάμιλλος με τις Ιερές Μονές του Αγίου Ορους από άποψη ιστορίας, κειμηλίων και τοποθεσίας.
Α' Κτήτορες αυτής υπήρξαν οι δύο Σερραίοι μοναχοί θείος και ανεψιός, ο Ιωαννίκιος και ο Ιωακείμ. Ο πρώτος μόναζε στο Αγιο Ορος, αλλ' επειδή ο δεύτερος έμεινε ορφανός από πατέρα και μητέρα, ήλθε ο θείος στις Σέρρες και παρέλαβε τον ανεψιό του . Από το 1260 μ.Χ εγκαταστάθηκε ως ασκητής στον ιερό ναό των Αγίων Αναργύρων στο Χιονοχώρι.
 Η φήμη του προσείλκυσε και άλλους μοναχούς στο ασκητήριό του . Το 1270 μ.Χ αναζήτησε ερημικότερο μέρος στο βάθος της χαράδρας του Μενοίκιου όρους, στη σημερινή τοποθεσία της Ιεράς Μονής. Πρώτος ευκτήριος οίκος του ασκητηρίου υπήρξε ο μικρός ναός που σώζεται μέχρι σήμερα ανατολικά του κεντρικού ναού προς τιμήν των Γενεθλίων του Τιμίου Προδρόμου.
Ο Ιωαννίκιος χειροτονήθηκε επίσκοπος Εζεβών το 1290 με έδρα τη Δάφνη της Βιλσατίας. Πέθανε το 1300 μ.Χ σε ηλικία 75 ετών. Τάφηκε στο προαύλιο της Μονής, στή θέση του σημερινού μεσονυκτικού του καθολικού ναού. Συνέχισε αντάξια το έργο του ο Ιωακείμ, ο οποίος από το 1278 χειροτονήθηκε επίσκοπος της Παλαιάς Ζίχνης, της Ζηλιάχοβας. Το 1329 προάχθηκε σε μητροπολίτης. Από τη θέση του αυτή φρόντιζε πάρα πολύ για την Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Το 1300 έκτισε τον καθολικό ναό, τον πύργο, την τραπεζαρία, τα τείχη, τα νέα κελιά και επεξέτεινε το χώρο της Ιεράς Μονής. Φρόντιζε ιδιαίτερα  για την πνευματική καλλιέργεια των μοναχών της Μονής. Συνέγραψε τίς κτητορικές διατάξεις της κοινοβιακής ζωής της Μονής σε 23 κεφάλαια.
Συνδέθηκε φιλικά με τους αυτοκράτορες Παλαιολόγους, Ανδρόνικο Β' και Γ' και απέσπασε με αυτοκρατορικά χρυσόβουλα κτηματική περιουσία για τη Μονή.
Παρατήθηκε από μητροπολίτης και έγινε μεγαλόσχημος μοναχός. Πέθανε το 1333 και τάφηκε δίπλα στο θείο του, στο Μεσονύκτικό του καθολικού ναού. Το 1505, επί Πατριάρχου Παχωμίου, ανακηρύχθηκε άγιος με το όνομα Ιωάννης, που πήρε ως μεγαλόσχημος μοναχός. Γιορτάζεται στις 12 Δεκεμβρίου.
Β'  Κτίσματα της Ιεράς Μονής.
α) Κεντρικός ναός. Κτίστηκε το 1300. Είναι λιθόκτιστος, άλλοτε ήταν μολυβδοσκέπαστος, ενώ σήμερα είναι με πλάκες. Είναι πρωτότυπος στον κατά μήκος διαχωρισμό του. Εκτός του εξωτερικού νάρθηκα, που είναι μεταγενέστερο κτίσμα του 1848, έχει άλλους δύο νάρθηκες, ο πρώτος λέγεται Εννάτη και ο δεύτερος μεσονυκτικό. Ο κύριος ναός είναι μονόκλιτος, καλύπτεται με τρούλο που στηρίζεται σε τόξα τα οποία  είναι προσκολημένα στις πλευρές του τετραγώνου.
    Η τοιχογραφία του ναού είναι τριών περιόδων. Πρώτον της εποχής του κτήτορα 1330-1333 από την οποία σώζονται στην Εννάτη, ο Ιησούς μετά του κτήτορος, οι Τεσσεράκοντα μάρτυρες και άλλες εικόνες. Δεύτερον  της εποχής μετά το θάνατο του κτήτορα 1333- 1345 και τρίτο τηςεποχής της Σερβοκρατίας. Οι αξιολογότερες εικόνες είναι στην Εννάτη, ενώ όλες οι άλλες είναι επιδιορθωμένες (βαναυσοργημένες) ή μεταγενέστερες οι οποίες, υστερούν ως προς την τέχνη. ’ξια προσοχής είναι η εικονογράφηση του 1630 στό Μακριναρίκι που βρίσκεται στη νότια πλευρά του ναού . Κτίστηκε επειδή δεν επαρκούσε η χωρητικότητα του κυρίως ναού τον αυξημένο αριθμό των μοναχών.
   Πάνω και έξω από την εξώθυρά του Μακριναρικίου εικονίζονται ο Γεννάδιος Σχολάριος με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β', έργο του 1876. Στη βόρεια πλευρά του ναού υπάρχουν δύο διαδοχικά παρεκκλήσια του Αγίου Σπυρίδωνος και του κτήτορα Ιωάννου, που κτίστηκαν το 1761. Αυτά επιδιορθώθηκαν τελευταία από την αρχαιολογική υπηρεσία Από το κωδωνοστάσιο, με τις πολλές και μεγάλες καμπάνες και το μεγάλο χαλασμένο ωρολόγι, έργο του 1849, ανεβαίνουμε πάνω από την Εννάτη. Εκεί βρίσκεται το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου με εικονογραφίες της εποχής της Σερβοκρατίας.
   Το τέμπλο του καθολικού ναού, έργο του 1813, είναι ξυλόγλυπτο, χειροποίητο με αξιόλογες παραστάσεις από την Αγία Γραφή. Τα βημόθυρά του σώζονται από το παλιό τέμπλο του ναού το 1555. Αξιολογες είναι οι φορητές εικόνες του τέμπλου και οι παραπλεύρως τοποθετημένες του Κ.Η.Ι. Χριστού, της Παναγίας, του Τιμίου Προδρόμου, έργα του 16ου αιώνα.  Στη νοτιοανατολική γωνία του καθολικού ναού είναι  το σκευοφυλάκιο.
β) ’λλοι ναοί και παρεκκλήσια εντός του περιβόλου της Ιεράς Μονής.
  1) Των Ταξιαρχών. Τούτο βρίσκεται ανάμεσα στα νότια κελιά των μοναχών. Κτίστηκε το 1634 με έξοδα του τότε ηγουμένου Γαλατίου. Έχει πολύ ωραία εικονογραφία. Επισκευάσθηκε μαζί με τα νοτιοανατολικά  κελιά.
  2) Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Βρίσκεται δεξιά από το αρχονταρίκι. Κτίστηκε με έξοδα του ηγουμένου Θεοδοσίου. Ωραίες είναι οι παραστάσεις των εικόνων της τοιχογραφίας του. Εχουν ως θέμα στίχους από τον Ακάθιστο ύμνο, κλίμαξ επουράνιος, δένδρον αγλαόμορφον, όρος αλατόμητον κλπ.
   3)Το Γενέθλιο του Προδρόμου. Βρίσκεται πίσω από την κόγχη του κεντρικού ναού. Είναι το αρχαιότερο κτίσμα, διότι αυτό ήταν ο πρώτος  ευκτήριος οίκος της Μονής. Το ονομάζουν Προδρομούδι. Παραστάσεις της τοιχογραφίας του είναι, η Μήτηρ Θεού,  ο Εμμανουήλ, οι άγιοι Νικόλαος και Χρυσόστομος με το Χριστό ως νήπιο στο μέσον και άλλες ωραιότατες εικόνες με πολύσταυρα φελόνια. Συντηρήθηκε από την αρχαιολογική υπηρεσία.
   4) Του Αγ. Νικολάου. Βρίσκεται πάνω από την Εννάτη  με υπολείματα εικονογραφίας της εποχή της  Σερβοκρατίας 1345-1372.
   γ) Εξωκκλήσια: Η Μονή του Προδρόμου έχει αρκετά εξωκκλήσια, διότι μέχρι το 1945 ήταν άβατος για τις γυναίκες και ο εκκλησιασμός των γινόταν σ' αυτά.  Αυτά είναι :
  1) Της Αγίας Παρασκευής :Βρίσκεται  σε απόσταση πέντε λεπτών της ώρας μέσα στη χαράδρα βορείως της Μονής. Κτίστηκε το 1629..
   2) Του Ταξιάρχου Μιχαήλ. Στο νάρθηκα του σωζόταν σε υπερβολικό μέγεθος η εικόνα του Ταξιάρχου Μιχαήλ με τη χρονολογία 1637. Κτίστηκε με έξοδα του  Σερραίου Χατζημανώλη Τερζή.
  3) Των Αγίων Αναργύρων. Βρίσκεται στο βουνό. Μια εικονογραφία της προσκομιδής φέρει τη χρονολογία 1763.
    4) Της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Βρίσκεται νοτίως. της Μονής, στους κήπους. Είναι κοιμητηρικός ναός. Κτίστηκε το 1634 και επισκευάστηκε το 1837. Ερειπώθηκε και  πάλι επισκευάζεται. Η τοιχογραφία του έχει κάποιο ενδιαφέρον.
   δ) ’λλα κτίσματα της Μονής : Τα κελλιά της είναι πάρα πολλά, αλλά ερειπωμένα τα περισσότερα. Μερικά κάηκαν το 1820 και ξανακτίστηκαν το 1858 Το 1986 επισκευάστηκαν στην ανατολική πτέρυγα μόνο όσα ήταν απαραίτητα για την εγκατάσταση των μοναχών. Η κατάσταση των άλλων κελλιών είναι δραματική. Το αρχονταρίκι, όπου υποδέχονται  τους επισκέπτες, ανακαινίσθηκε το 1795 και ζωγραφίστηκε από το ζωγράφο Νέδελκο.
 Βορείως του κεντρικού ναού είναι το διδακτήριο της Ιερατικής Σχολής της Μονής, που λειτούργησε το 1870-1883 και το 1925-1926. Στο εισόγειο είναι  το μαγειρείο και η τραπεζαρία της Μονής.  Κτίστηκε το 1300 . Το οικοδόμημα αυτό επισκευάζεται τελευταία για να χρησιμοποιηθεί ως εργαστήριο των μοναχών αδελφών
 Δυτικά του διδακτηρίου είναι το βυζαντινό ελαιοτριβείο, που αναστηλώθηκε για τη μεγάλη του λαογραφική αξία
  Το οικοδόμημα ανατολικά του διδακτηρίου έχει πολλά ερειπωμένα κελλιά. Στο υπόγειο σώζονται  ο φούρνος, το ζυμωτήριο και το οινοποιείο. Τα σκεύη του μαγειρείου, του αρτοποιείου, του οινοποιείου και του ελαιοτριβείου είναι μεγάλης αξίας λαογραφικά κειμήλια. Τελευταία αρχισαν να επισκευάζονται τα κελλιά  αυτά με χορηγήσεις από την Ευρωπαϊκή ΄Ενωση
ε) Βιβλιοθήκη : Υπήρχε μεγάλη και αξιόλογη βιβλιοθήκη, με πολλούς χειρόγραφους από μεμβράνες και πάπυρο κώδικες, με πολλά αρχαία βιβλία και άλλα κειμήλια αμύθητηςαξίας. Αυτά όλα φυλάσσονταν στον πύργο, που κτίστηκε από τον κτήτορα Ιωακείμ  στην αρχή του 14ου αιώνα και βρίσκεται  δυτικά της αυλής της Μονής. Η βιβλιοθήκη χρησιμοποιόταν πολύ από τους μοναχούς της Μονής, διότι ασχολούταν με φιλοσοφικές μελέτες. Φημίζονταν για την αυστηρή μοναχική ζωή τους και τη μόρφωσή τους.
   Από την βιβλιοθήκη αυτή άρπαξαν οι Βούλγαροι το 1916 : 1) Εκατό χειρόγραφους κώδικες σε μεμβράνη. 2) Διακόσιους χειρόγραφους κώδικες σε πάπυρο και  χαρτί. 3) Χίλια πεντακόσια βιβλία μεγάλης αξίας και πολλά κειμήλια. ΄Αρπαξαν ακόμη τέσσερα αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, πέντε πατριαρχικά σιγίλια και τέσσερις κώδικες που  περιείχαν τα πρακτικά τηςΜονής.
στ) Νοσοκομείο :Βρίσκεται βορείως του πύργου  και κτίστηκε με δαπάνες του Σερραίου μοναχού Χαραλάμπους το 1876..
ζ) Βρύσες : ΄Αφθονο ήταν και είναι πάντοτε  το νερό στη Μονή. Συνεχώς τρέχει από τις καλλιμάρμαρες βρύσες.. Πηγάζει άφθονο  μέσα από τα βράχια της πλαγιάς του βουνού. Προέρχεται από ένα υπόγειο ποταμό. Σε απόσταση δύο ώρών με τα πόδια, κοντά στο κατεστραμμένο χωριό Λάκκος, ακούγεται από μια τρύπα ο θόρυβος  του υπογείου ποταμού. Τα καλοκαίρια διοχετεύουν από τη τρύπα αυτή και το επιφανειακό νερό της χαράδρας του Μενοικίου όρους., αλλά για να φθάσει στο Μοναστήρι κάνει δεκαοκτώ ώρες. Φαντάζεσθε πόσους κύκλους και στροφές, μαιάνδρους, έχει αυτός ο υπόγειος ποταμός. Μέ τό νερό του  κινείται το  αυτόματο υδροηλεκτρικό εργοστάσιο της Δ.Ε.Η. που βρίσκεται δίπλα στο Μοναστήρι.
 Σώζονται μερικές  παλαιές  βρύσεις  του  1857 έξω από την Ιερά Μονή, του 1842 πλησίον του ηγουμενίου  και του 1763 στο διδακτήριο της Σχολής
 Η φιάλη, το λεγόμενο σιντριβάνι, είναι ένα μαρμάρινο  κομψό έργο που βρίσκεται έξω από το ηγουμενείο στο μέσον της αυλής της Μονής,. Κτίστηκε το 1854. Το επίγραμμα του γράφηκε το 1900.
η) Κτίσματα της Ιεράς Μονής στις Σέρρες. Είχε πολλά κτήματα και διάφορα μετόχια στις Σέρρες  και αλλού. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Κρυονερίτου, ανατολικά της πόλεως των Σερρών, ανήκει στην Ιερά Μονή του Προδρόμου από δωρεά του 1339 της μοναχής Υπομονής. Επίσης ο ναός του Τιμίου Προδρόμου στή πόλη των Σερρών( το Προδρομούδι) ανήκει στην Ιερά Μονή. Επισκευάστηκε με έξοδα της Μονής. Προ της πυρπολύσεως των Σερρών από τους Βουλγάρους το 1913 είχε πολλά καταστήματα, πανδοχεία,  φούρνους και κατοικίες στη πόλη των Σερρών που τα ενοικίαζε. Είχε ακόμη υδρομύλους και μεγάλες εκτάσεις γης, τσιφλίκια ολόκληρα, στην Οινούσα και στο Ψυχικό, τα οποία  απαλλοτριώθηκαν. Σήμερα της έμειναν ελάχιστα  άγονα κτήματα.. Σήμερα στερείται εισοδημάτων.
Γ' Η φήμη και η προσφορά της Μονής του Τιμίου Προδρόμου.
Σε πολλά επίσημα βυζαντινά έγγραφα μνημονεύεται η Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου Σερρών ως σεβάσμια, αγία, θεία. Ο πρώτος μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως Οικουμενικός Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος, όταν εξαναγκάστηκε σε παραίτηση από τους Τούρκους, προτίμησε να περάσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Σ' αυτή έγραψε πολλά από τα συγγράμματά του και σ' αυτή πέθανε και τάφηκε το 1472. Ο τάφος του σώζεται στο μεσονυκτικό με την ενεπίγραφη πλάκα που έχει σε αρχαΐζουσα γλώσσα τους στίχους του ποιητή Τανταλίδη.
  Ενας Αραβας ιστορικός αναφέρει ότι η Μονή φημιζόταν για τις φιλοσοφικές κατά Χριστόν μελέτες των μοναχών της.
  Πολλά αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, πατριαρχικά σιγίλια και φιρμάνια Σουλτάνων εκδόθηκαν κατά καιρούς για την κατοχύρωση της περιουσίας της Ιεράς Μονής. Τη σεβάστηκαν  οι κατακτητές , Σέρβοι και Τούρκοι ενώ οι Βούλγαροι τη λεηλάτησαν. Η διατήρησή της για επτά και πλέον αιώνες, παρ' όλες τις επιδρομές και τις λεηλασίες στις οποίες υποβλήθηκε, οφείλεται στα πνευματικά και περιβαλλοντικά της προσόντα. Οταν πάντοτε ιερός τόπος ένθεου ζήλου, μελέτης των Αγίων Γραφών και πατερικών κειμένων. Οταν, και συνεχίζει να είναι, εργαστήριο χριστιανικής πνευματικής άσκησης στην αρετή, καταφύγιο θερμών δεήσεων, δοξολογιών και ευχαριστιών στο Θεό. Οταν και είναι μια πνευματική όαση, κέντρο αναγέννησης και σωτηρίας των ψυχών, κλίμακα ανάβασης του ανθρώπινου πνεύματος από τη γη στον ουρανό. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν εστία πνευματικής και εθνικής αναζωπύρωσης των κατοίκων της περιοχής. Οι μοναχοί μετέβαιναν σε πολλές επαρχίες για ιεραποστολές, ως ιερείς, πνευματικοί, κήρυκες, δάσκαλοι και εμψυχωτές του καταδυναστευόμενου από τους Τούρκους λαού .
  Σ' όλες τις Ελληνικές επαναστάσεις οι μοναχοί της Μονής έλαβαν μέρος. Στο Μακεδονικό αγώνα καταδιώχτηκαν. Στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο εξορίστηκαν από τους Βουλγάρους.
  Η μονή αντιμετώπισε κατά καιρούς πολλές περιπέτειες. Κινδύνευσε πολλές φορές να ερημωθεί από οικονομικούς λόγους, από λειψανδρία, από τις εξορίες των μοναχών και  από επιθέσεις εχθρών. Στον εικοστό αιώνα, εξαιτίας των δύο παγκοσμίων πολέμων και της εισβολής των Βουλγάρων, κλονίστηκε πολύ. Στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο οι Βούλγαροι εξόρισαν τους μοναχούς. Στο δεύτερο, αφού έδιωξαν τους Ελληνες μοναχούς, εγκατέστησαν δικούς τους. Υστερα από τόσα δεινά επόμενο ήταν λόγω ελλείψεως οικονομικών να μην προσέρχονται πλέον σ' αυτή νέοι μοναχοί. Μεταπολεμικώς οι υπερήλικες μοναχοί της Μονής εκοιμήθησαν και έμεινε τελευταία ένας και μόνο μοναχός που εκτελούσε όλα τα καθήκοντα, ηγούμενος, ιερέας, νεωκόρος, μάγειρας, υπεύθυνος της καθαριότητας κλπ. Κινδύνευαν τα κειμήλια της Μονής από τους αρχαιοκάπηλους , οι οποίοι παραμόνευαν μέρα και νύκτα, εγινε έκκληση σε πολλές ανδρικές μοναστικές αδελφότητες για να επανδρωθεί το μοναστήρι, αλλά δυστυχώς δεν υπήρξε δυνατότητα. Γυναικείες αδελφότητες μοναχών υπήρχαν πολλές, αλλά το δίλημμα ήταν σοβαρό καθόσον το μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου, όπως και όλα τα μοναστήρια του Αγίου Ορους ήταν άβατο για τις γυναίκες μέχρι το 1945. Επρεπε να διαλέξουν μία από τις δύο λύσεις ή την ερήμωση και την ολοκληρωτική καταστροφή του μοναστηριού ή την μετατροπή του σε γυναικείο μοναστήρι.
   Δύο ολόκληρα χρόνια προβληματιζόταν ο νέος σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Σερρών και Νιγρίτης κ. Μάξιμος. Έστρεψε με πολύ ενδιαφέρον την προσοχή του στο μοναστήρι. Συγκρότησε συμβουλευτική επιτροπή, στην οποία συμμετείχε και ο υποφαινόμενος, και αγωνίστηκε με κάθε τρόπο να αποφευχθεί η ολοκληρωτική καταστροφή. Φρόντισε με τη συνεργασία της αρχαιολογικής υπηρεσίας για τη στήριξη και τη στεγανοποίηση των ετοιμόρροπων κτισμάτων του, για τη διαφύλαξη από τη φθορά και τους αρχαιοκάπηλους των κειμηλίων και προ πάντων για την επάνδρωση του μοναστηριού.
  Κατόπιν πολλών συσκέψεων, προσευχών και προσπαθειών, αφού εξαντλήθηκαν όλες οι δυνατότητες εξευρέσεως ανδρικής αδελφότητας, αποφασίστηκε η μετατροπή του μοναστηριού σε γυναικείο, όπως και έγινε και με πολλά άλλα ανδρικά μοναστήρια. Από το μοναστήρι της Παναγίας Οδηγήτριας Πορταριάς του Βόλου, με τη Ευλογία της Γερόντισσας Μακρίναςαποσπάστηκαν τέσσερις μοναχές και απετέλεσαν τη νέα γυναικεία αδελφότητα της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών.    Σιγά σιγά έγιναν δέκα πέντε, εκτός απ[ αυτές που στάλθηκαν σε διάφορα μοναστήρια της Αμερικής για να μεταφέρουν και εκεί τον ορθόδοξο μαναχισμό. Ο Κύριος ευλόγησε το έργο του, διότι οι προσευχές του Σεβασμιώτατου και πολλών προσκυνητών εισακούστηκαν. Η παρουσία της γυναικείας αδελφότητας έγινε αμέσως αισθητή. Το μοναστήρι καθαρίστηκε, ευπρεπίστηκε και αναδιοργανώθηκε. ’ρχισε μια νέα ιστορική εποχή γι αυτό. Επικρατεί το πνεύμα της αναδημιουργίας, ανακαινίσεως, της αναστηλώσεως και της νοικοκυρωσύνης. Η επισκευή του Μοναστηριού γίνεται συστηματική. Ολα ανακαινίζονται χωρίς να αλλοιώνεται η Βυζαντινή αρχιτεκτονική μορφή του Μοναστηριού. Γίνεται το κόσμημα και το πνευματικό θρησκευτικό κέντρο του Νομού Σερρών.